در منابع، به‌ویژه منابع متاخر، او را ‌جعابی نامیده‌اند، از حافظان و ناقدان برجستهٔ حدیث در سدهٔ چهارم بغداد بوده است. ابن‌جعابی در حفظ اسناد و متون روایات توانایی شگفتی داشته و در مجالس املای حدیث از حفظ و بدون کتاب و نسخه املا می‌کرده است. گفته‌اند در مجلس ابن‌جعابی حتی سکویی که او بر روی آن می‌نشست، پر از کاتب و شاگرد می‌شد و بزرگان هم‌عصرش چون دارقطنی و ابن‌شاهین در محضر درسش می‌نشستند.^۱

به نظر می‌رسد ابن‌جعابی را باید به لحاظ اطلاعات و دانش وسیعش در حدیث و اسناد و رجال آن، نابغه به شمار آورد؛ زیرا حکایت‌های بسیار از قدرت حفظ وی در طرق احادیث بغدادی، کوفی، خراسانی و مصری ذکر کرده‌اند؛ برای مثال گفته‌اند او می‌توانسته با شنیدن اسناد، متن را و با شنیدن متن، اسناد حدیث را بازگو کند.^۲ قدرت حافظهٔ وی به گونه‌ای بوده که اگر برخی کتاب‌هایش از بین می‌رفت افسوس نمی‌خورد؛ چون مطمئن بود که می‌تواند کل کتاب را دوباره از بر بخواند.^۳ بزرگان و اساتیدش چون ابوعلی نیشابوری (۳۴۹ق) او را برجسته‌ترین حافظ بزرگ بغداد معرفی می‌کردند.^۴ او با اتکا به مهارت و قدرت حفظش در به یاد داشتن روایات و اسناد آنها، در سفری که با طبرانی (۳۶۰ق) به اصفهان داشت، در حضور ابن‌عمید، وزیر آل‌بویه، به مناظره نشست.^۵

افزون بر حافظهٔ قوی، ابن‌جعابی حرص بسیاری هم به بیشتر دانستن حدیث داشته و برای آن رنج سفر را بر خود هموار می‌کرده است. نقل کرده‌اند که او روایاتی از یک استاد اهل دینور دید و برای شنیدن احادیث بیشتر از این استاد، از بغداد تا دینور در خراسان سفر کرد و پس از شنیدن احادیث او، بی‌آنکه به دیگر شهرهای خراسان یا

آن به کشتن روافض امر می‌شود.^۱ دربارهٔ معنای رافضیان گفته‌اند: «برخی از شیعیان کوفه که به سبب برائت نجستن زید بن علی از ابوبکر و عمر از همراهی با وی خودداری کردند».^۲ نکتهٔ جالب توجه آنکه یحیی بن معین خود تلید را رافضی دانسته است. شاید اصطلاح «رافضی» ناسزایی بوده که برای تحقیر به مخالفان اطلاق می‌شده و هر گروه دشمنانش را چنین می‌خوانده است.

به نظر می‌رسد روایت تلید در مقابل خبری که کشی دربارهٔ وجه تسمیهٔ بتریه آورده ساخته شده است که چون زید از ابوبکر و عمر برائت جست، از اطراف وی پراکنده شدند،^۳ یا شاید برعکس، خبر کشی در مقابل این خبر شکل گرفته است. به‌هرروی تکفیر دیگر فرق و عقاید از این روایات به‌خوبی برمی‌آید و احتمال ساختگی بودن هر دو خبر هست. «رافضیه» اصطلاحی است که در مقابل «بتریه» وضع شده، یا برعکس «بتریه» در مقابل «رافضیه» نهاده شده است. با توجه به سستی‌هایی که در خبر کشی هست، به نظر می‌رسد این خبر به ساختگی بودن نزدیک‌تر است؛ زیرا از حکم بن عتیبه در زمرهٔ بتریان یاد می‌شود؛ درحالی‌که حکم ده سال پیش از قیام زید درگذشته بود.

افزون بر اعتقادات تلید بن سلیمان که از خلال روایاتش قابل ارزیابی است، می‌توان روایات کاملاً زیدی تلید در منابع زیدی نخستین^۴ و میانی^۵ را گواه بر زیدی و بتری بودن وی دانست؛ زیرا برخی از آنها به همراهی و ملازمت وی با پدر نفس زکیه دلالت دارند.^۶

۲. ابن‌جعابی (۲۸۴-۳۵۵ق)

محمد بن عمر بن سالم بن براء بن سبرة بن سیار تمیمی مشهور به ابن‌جعابی که گاه