سنددهی از پسران به پدران

یکی دیگر از ویژگی‌های طرق سندسازی‌شده، نقل از افراد مجهول و مبهم است که گاهی با تعابیر گنگ همانند «عمن حدثه» می‌آید. در این موارد گاه سند به صورت خانوادگی (پدر به پسر) دست‌به‌دست می‌شود و گاه اسامی راویان عجیب و آهنگین است. برای نمونه در این سند: «أخبرنا علی بن هاشم بن البرید عن أبیه عن عبداللّٰه بن مخارق عن هاشم بن مساحق عن أبیه أنه شهد یوم الجمل...»^۱ هم نقل پسران از پدران دیده می‌شود و هم دو نام خاص و هم‌آهنگ «مخارق» و «مساحق». شاید انتخاب چنین نام‌هایی برای تأکید بر وجود واقعی چنین افرادی صورت گرفته است. گفتنی است عبارات سجع‌گونه و آهنگین را از مشخصات سخنان و روایات قصه‌گویان (قصاصون) دانسته‌اند.^۲ بیشتر این اسناد برای اتصال به راویان نخستین و دسترسی به عصر پیامبر صلی الله علیه و اله و صحابه برساخته شده‌اند.

پیش‌تر ماجرایی دربارهٔ چگونگی سندسازی‌های ابن‌عقده برای کتاب‌هایی که به دستش می‌رسیده، نقل کردیم. به همین ترتیب او در مواردی که قائل از معصومان است، با افزودن عبارت «عن آبائه عن علی/النبى» کوشیده سند روایت را به علی علیه السلام، از صحابه، یا پیامبر صلی الله علیه و اله برساند تا آن روایت برای اهل سنت نیز معتبر و حجت باشد و آنان هم به روایت کردن و رواج آن ترغیب شوند.^۳

نجاشی برخی از این نوع طرق و اسناددهی‌های ابن‌عقده را گزارش کرده است؛ نقل از نوادگان ابورافع تا امام علی علیه السلام^۴ و نقل از نوادگان عمر بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام^۵ از این گونه سبک نقل هستند. از سوی دیگر نجاشی در معرفی عمر بن عبداللّٰه بن یعلی بن مُره می‌گوید: «او نسخه‌ای دارد که از پدرش از جدش روایت می‌کند» و

که سبب مرجعیت ایشان در علم‌آموزی و رواج سخنان ایشان شد.

در این میان به نظر می‌رسد رویکرد زیدیه به این سه امام، به‌ویژه به امام صادق علیه السلام و امام رضا علیه السلام، بیشتر است؛ زیرا اینان بیشتر در معرض مراجعه بودند. فقاهت بی‌منازعهٔ امام صادق علیه السلام و قرار گرفتن امام رضا علیه السلام در موقعیتی سیاسی، سبب شد که زیدیه در گسترش سخنان این دو امام بیش از دیگران بکوشند. نوبختی تصریح می‌کند پس از ولایت‌عهدی امام رضا علیه السلام، زیدیه در اطراف ایشان گرد آمدند و پس از وفات ایشان پراکنده شدند.^۱ به احتمال قوی، اندیشهٔ خیزش و در دست گرفتن حکومت، که همواره از اهداف بزرگ زیدیه بوده است، سبب شده است که به این امام به مثابهٔ یکی از امامان احتمالی خود بنگرند و بیش از راویان دیگر در نقل از ایشان و گسترش روایاتشان بکوشند. شاهد این ادعا نسخه‌های فراوانی است که زیدیه یا راویان نزدیک به زیدیه از امام رضا علیه السلام نقل کرده‌اند.^۲ صدوق نیز به واسطهٔ ابن‌عقده نسخه‌ای از روایات امام رضا علیه السلام را که توسط علی بن حسن بن فضال از پدرش از امام روایت شده بوده، نقل کرده و به‌ویژه در عیون اخبار الرضا بسیار از آن بهره برده است.^۳

نکتهٔ جالب توجه در این مجموعه کتاب‌هایی که از امام رضا علیه السلام نقل شده، اشتراک در تعبیر «نسخه» است؛ یعنی کمتر می‌بینیم که این مجموعه‌ها را «کتاب» یا «اصل» بخوانند. برای نمونه گفته‌اند: «عباس بن هلال شامی نسخه‌ای را از امام رضا روایت می‌کند».^۴ پیش‌تر اشاره شد که ابن‌عقده و گاه دیگر محدثان به مجموعه روایاتی که بدون استناد و اتکا به یک کتاب یا اصل کهن گرد می‌آوردند، نسخه می‌گفتند. ازاین‌رو به نظر می‌رسد اینان نیز هر یک احادیثی را که بی‌واسطه یا باواسطه از امام شنیده بودند، گرد آورده و به امام منسوب کرده بودند؛ پس این نوشته‌ها نسبت به دیگر کتاب‌ها و مجموعه روایات ائمه علیهم السلام اعتبار کمتری دارند.