375
زیدیه و حدیث امامیه

کتاب‌های نقل شده از ابن‌عقده

بی‌تردید ابن‌عقده یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌ها در منابع رجالی امامیه محسوب می‌شود؛ زیرا، چنان‌که گذشت، وی در کوفه میراث حدیثی و رجالی شیعه را از اساتید بزرگی چون علی بن حسن بن فضال، جعفر بن عبداللّٰه محمدی و یحیی بن زکریا بن شیبان به ارث برد و مهم‌تر اینکه آنچه دانست و فراگرفت مکتوب کرد. روشن است که در میان مشایخ شیعی، عالمانی بزرگ‌تر از ابن‌عقده در کوفه به عرصه رسیدند؛ اما آنان یا دست به نگارش دانسته‌هایشان نزدند و یا اینکه کتاب‌هایشان باقی نماند تا به دست نویسندگان رجالی سدهٔ پنجم برسد؛ یعنی زمانی که مهم‌ترین منابع رجال‌شناسی امامیه تدوین و نگاشته شد. شاهد اینکه طوسی در نگارش شرح‌حال رجال و اصحاب ائمه علیهم السلام، ابتدا از نبودن منبعی که همانند وی کار کرده باشد خبر می‌دهد و تنها رجال ابن‌عقده را قابل ذکر می‌داند که به احتمال فراوان در دسترس او بوده و کتابش را بر اساس آن سامان داده ‌است.

کتاب‌هایی که فهرست‌نگاران برای رجال و راویان نام می‌برند هم در شناسایی منبع احادیث و روایات منابع روایی مفید است و هم در شناسایی شخصیت و عقاید راوی یاریگر است؛ زیرا عناوین و موضوع کتاب‌ها سیر تاریخی اندیشه‌ها را هم نشان می‌دهد. برای نمونه از مقایسهٔ فهرست راویان واقفی در رجال نجاشی می‌توان دریافت که اندیشهٔ انتظار در دوران غیبت امام پایانی در واقفیه به‌شدت رواج داشته و بزرگان این فرقه برای جا انداختن و پروردن این اندیشه نزدیک به ده کتاب در این موضوع نگاشته‌اند.۱ دربارهٔ کتاب‌هایی که ابن‌عقده نقل کرده چندین ویژگی را بایستی برشمرد.

نسخه‌سازی

ابن‌عقده در افزایش کتاب‌ها و نسَخ راویان کوفی نقش قابل ذکری داشته است. اشاره شد که برخی مشایخ بغدادی ابن‌عقده را به نسخه‌سازی متهم کرده و گفته‌اند او نسخه‌هایش را برای رایج شدن در اختیار اساتید کوفه قرار می‌داد؛ درحالی‌که برایشان

1.. ر.ک: نجاشی، همان، صص۳۷، ۴۲، ۲۱۶، ۲۵۵، ۲۵۶، ۲۶۰.


زیدیه و حدیث امامیه
374

ابوجعفر: هى التى هلک فیها ابوالخطاب لم یدر تأویل المحدث والنبى صلى اللّٰه علیه وآله.۱

علی بن حسن بن فضال (۲۰۶-۲۹۰ق)

اگرچه حسن بن علی بن فضال فطحی‌مذهب بوده است، نجاشی او را «فقیه اصحاب ما در کوفه» معرفی می‌کند.۲ طوسی نیز فساد مذهبش را قابل چشم‌پوشی می‌داند: «قریب الأمر إلى أصحابنا الإمامیهٔ القائلین بالإثنی عشر».۳ عیاشی (۳۲۰ق) که ابن‌فضال را دیده و دیدگاه‌های رجالی بسیاری از او برای کشی نقل کرده است، می‌گوید:

۰.در عراق و خراسان فقیه‌تر و فاضل‌تر از علی بن حسن در کوفه ندیدم. هیچ گروهی روایتی از ائمه علیهم السلام را کتابت نکرده‌اند، مگر آنکه آن روایات نزد او موجود است. وی حافظ‌ترین مردم هم بود، جز آنکه فطحی بود و به امامت عبداللّٰه بن جعفر۷ اعتقاد داشت.۴

بین کتاب‌هایی که ابن‌عقده در رجال نجاشی روایت کرده است، پانزده نویسندهٔ راوی وجود دارد که ابن‌عقده طرق خود به کتاب‌های این افراد را از ابن‌فضال گذرانده است. ازاین‌رو باید او را یکی از اساتید تأثیرگذار در انتقال کتاب‌های راویان شیعی به ابن‌عقده دانست. گرچه هم‌شهر و هم‌عصر بودن در این فراگیری و انتقال حدیث و رجال نقش بسزایی داشته است.

علی بن حسن بن فضال که نمایندهٔ محدثان و فقهای کوفه و از خاندان دانشمند بنوفضال بوده و به‌ویژه احادیث فراوانی از راویان امامیه نزد وی بوده است، برای محدثان امامی اهمیت بسیاری داشته است. ازآنجاکه یکی از مهم‌ترین راه‌های ارتباطی محدثان سدهٔ چهارم و پنجم امامی با وی، ابن‌عقده و نقلیاتش از ابن‌فضال است می‌توان دلیل احترام آنان به ابن‌عقده را نیز بهتر درک کرد.

1.. صفار، بصائر الدرجات، ص۳۴۰.

2.. نجاشی، همان، ص۲۵۷.

3.. طوسی، الفهرست، ص۹۲.

4.. كشی، همان، ج۲، ص۸۱۲.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49518
صفحه از 575
پرینت  ارسال به