37
زیدیه و حدیث امامیه

خون‌خواهی زید بن علی دلیل قیام خوانده نشده است و حتی نمی‌توان در آنها اشاره‌ای به نام زید یافت. آنان در این دعوت‌ها معمولاً حق ضایع‌شده و ازدست‌رفتهٔ خود یعنی خلافت را طلب می‌کنند. سخنانی حاکی از اولویت آنها برای خلافت مانند «أنا أولى بالأمر منک» احتمالاً ناظر به بیعت ابواء در دورهٔ بنی‌امیه یا قرابت بیشتر سادات حسنی به پیامبر است. آنها در این‌ نامه‌ها برای اثبات حقانیت خود به نسب خویش و نزدیکی بیشترشان به پیامبر صلی الله علیه و اله استناد می‌کنند.۱

۳. در هنگام قیام زید، نفس زکیه و برادرش ابراهیم ۲۹ و ۲۵ ساله بوده‌اند و کاملاً توانایی و امکان شرکت در قیام زید را داشته‌اند؛ بااین‌همه از همراهی زید در آن قیام خودداری کرده‌اند. گفته‌اند که عبداللّٰه بن حسن نخستین کس از آل ابوطالب بود که از قیام زید اعلام برائت کرد.۲ پس گرچه زید و بنو‌حسن در نحوهٔ مبارزه، یعنی قیام مسلحانه، و حتی شاید هدف مبارزه، یعنی دستیابی به خلافت یا به طور کلی جنگ با ستم، اشتراک داشته‌اند، از نظر اعتقادات و مبانی مسیرهای جداگانه‌ای را می‌پیموده‌اند. از سوی دیگر همهٔ پسران زید هم در قیام حسنیان حضور نداشتند؛ تنها حسین بن زید و عیسی بن زید حسنیان را همراهی کردند و محمد بن زید با قیام آنها مخالف بود.۳ شاید اختلاف دیرینهٔ سادات حسنی و سادات حسینی سبب این جدایی و صف‌آرایی مستقل شده است.

۴. حسنیان حتی به اندازهٔ عباسیان هم ادعای خون‌خواهی زید را نداشتند. عباسیان مبارزه با امویان و دعوت به خلافت خودشان را با شعارِ زید، یعنی «الرضا من آل محمد»، آغاز کردند۴ و ابومسلم خراسانی نیز در خراسان قاتلان یحیی بن زید را مجازات کرد.۵ حتی گفته‌اند علویان در آغاز دعوت عباسیان بیش از دیگران به

1.. طبری، تاریخ الطبری، ج۶، ص۱۹۶؛ ابوالعباس حسنی، همان، ص۴۳۷.

2.. جاحظ، البیان و التبیین، ج۱، ص۳۱۲.

3.. ابوالفرج اصفهانی، همان، صص۱۸۰، ۲۵۷.

4.. ر.ک: ناشناس، اخبار دولة العباسیة، صص۳۶۸، ۳۸۸؛ طبری، همان، ج۴، صص۳۰۸، ۳۳۶.

5.. ابوالعباس حسنی، همان، صص۴۱۴-۴۲۳.


زیدیه و حدیث امامیه
36

امام حسن علیه السلام نیستند. بااین‌حال از دقت در منابع تاریخی چنین برنمی‌آید که بنو‌حسن علیه السلام در اندیشهٔ آن بوده باشند که راه زید را ادامه دهند یا حتی اینکه با او هم‌بستگی مذهبی داشته باشند. به‌ویژه در قیام‌های سدهٔ دومِ سادات حسنی صحبتی از زید و سخنانش در میان نیست و به طور کلی همهٔ شرکت‌کنندگان در قیام‌ها زیدی خوانده نشده‌اند. برخی پژوهشگران معاصر که جنبش‌ها و قیام‌های زیدیه و بنو‌حسن را تحلیل و بررسی کرده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که همهٔ امامان زیدی حسنی نبوده‌اند.۱ قراین زیر بهتر وجوه تفاوت در خط مشی رهبران این دو گروه را نشان می‌دهد:

۱. در نخستین گزارش‌ها از قیام‌های نفس زکیه و برادرانش، «زیدیه» را گروهی جداگانه می‌یابیم که همواره با سرکشی و خودمختاری در برابر فرمانده خود می‌ایستند و خواهان آن‌اند که رأیشان دربارهٔ محل نبرد و چگونگی آن پذیرفته شود و همین بیشتر سبب تشنج و تشتت آراء در میان سپاهیان می‌شود. برای مثال در ماجرای قیام ابراهیم بن عبداللّٰه هنگامی که به او پیشنهاد شد به لشکر عباسیان شبیخون بزند، زیدیه گفتند: «شبیخون کار دزدان است». به او گفته شد که به بصره بازگردد و اجازه دهد پیروانش با سپاهیان بجنگند؛ باز زیدیه اشکال کردند: «دشمن را دیده‌ای و از او روی می‌گردانی؟» و سرانجام آنان در برابر پیشنهاد کندن خندق در اطراف سپاه گفتند: «آیا بین خودت و خدا سپر قرار می‌دهی؟».۲ ابوالفرج اصفهانی در شرح‌حال سادات حسنی از پیروان زید بن علی با تعبیر «زیدیه» یاد می‌کند. این گونه یادکرد او نشان می‌دهد که آنان یکی از گروه‌های همراه حسنیان بوده‌اند و چنین نیست که او همهٔ قیام‌کنندگان را زیدی بخواند.۳

۲. منابع تاریخی نامه‌ها و سخنرانی‌های نفس زکیه، ابراهیم بن عبداللّه، صاحب فخ و دیگر شورشگران حسنی را گزارش کرده‌اند. در هیچ یک از این گزارش‌ها

1.. ر.ک: الهی‌زاده، همان، صص۲۲۸-۲۳۱.

2.. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۲۲۹.

3.. برای نمونه ر.ک: همان، صص۱۴۲، ۲۲۱، ۲۳۷، ۲۳۸، ۲۴۶.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49732
صفحه از 575
پرینت  ارسال به