شناختن شرح‌حال راویان بود که تسلط و احاطهٔ یک محدث را نشان می‌داد و باعث درخشش او می‌شد.

گفته‌اند آگاهی ابن‌عقده به حدیث به جایی رسیده بوده که بر اساتید مشهور و بارز بغداد خرده می‌گرفت و اشتباهات آنان را در مجالس املایشان گوشزد می‌کرد. یحیی بن محمد بن صاعد (۳۱۸ق) که بیش از بیست سال از ابن‌عقده بزرگ‌تر و از اهالی بغداد بود، در جلسهٔ املای احادیث، حدیثی را بدون نسخهٔ اصل و از حافظهٔ خویش سند داد. ابن‌عقده که در بغداد حاضر بود، حدیث و سند آن را دید و طریق را نادرست خواند. ادامهٔ این ماجرا را به سه شکل مختلف نقل کرده‌اند. بنابر یک نقل، ابن‌عقده از ترس اصحاب و شاگردان ابن‌صاعد سکوت کرد و پس از ترک بغداد سند صحیح را به ابن‌جعابی یادآور شد؛ طبق نقل دیگر وی نظر خود را در بغداد اظهار کرد و شاگردان ابن‌صاعد او را به زندان افکندند تااینکه بی‌گناهی او و درستی سخنش مشخص شد؛ اما بر اساس نقل سوم هیچ اتفاقی نیفتاد جز آنکه ابن‌صاعد خطای خود را پذیرفت و سخنش را تصحیح کرد.^۱ به‌هرحال کثرت نقل‌ها و درعین‌حال این گونه پریشانی در روایت این ماجرا، هم می‌تواند از شهرت و فراگیر شدن خبر دانش وسیع ابن‌عقده حکایت کند و هم بر بی‌اساس بودن یا انتساب نادرست و اضطراب ماجرا دلالت داشته باشد. در یکی از نقل‌ها از راوی می‌پرسند: «آیا ابن‌عقده بود که این اشتباه را تصحیح کرد؟». راوی لحظه‌ای درنگ می‌کند و سرانجام می‌گوید: «ابن‌عقده بود یا دیگری».^۲ به نظر می‌رسد خطیب بغدادی با نقل شک راوی، می‌خواهد تردید خودش را هم نسبت به این ماجرا بیان کند.

ابن‌عقده بیش از هر چیز به حفظ احادیث و روایات اهل‌بیت علیهم السلام علاقه داشته و خود به‌صراحت آن را اعلام کرده است. گفته‌اند در مجلس درس او، از حافظان حدیث سخن به میان آمد. ابن‌عقده به مردی از بنی‌هاشم که در کنارش نشسته بود

کاغذفروشی دعوت می‌کند تا با قَپان گذاشتن و وزن کردن کتاب‌هایی که از بَر است او را به چالش بکشد.^۱

از دیگر افراد خانواده و خاندان ابن‌عقده خبری در دست نیست، جز شرح مختصری که طوسی از پسرش ابونعیم محمد بن احمد بن محمد بن سعید می‌دهد و او را «جلیل القدر و عظیم المنزلت» می‌خواند. احتمالا او نیز محدث و استاد حدیثی بوده است؛ زیرا تلعکبری در زمان حیات پدرش از وی سماع داشته و محمد ابن‌عقده از حمید بن زیاد (۳۱۰ ق) روایت می‌کرده است؛^۲ پس می‌توان گفت به احتمال، تا نیمهٔ دوم سدهٔ چهارم زنده بوده ‌است.

حفظ و نقد احادیث

به نظر می‌رسد بزرگ شدن با نسخه‌ها و کتاب‌های محدثان و نیز فضای شهر کوفه که مجالس حدیث در نیمهٔ دوم سدهٔ سوم در آن رواج چشمگیری داشته و مسافران حدیثی را از شهرهای مختلف به خود جذب می‌کرده، سبب شده که حافظه و یادگیری ابن‌عقده به صورت خاص به دانش حدیث و حفظ نسخه‌ها و کتاب‌ها معطوف شود. محدثان و رجال‌شناسان بغداد و کوفه در این نکته هم‌داستان‌اند که ابن‌عقده حافظ‌ترین محدث بوده است؛ هرچند بیشتر مشایخ بغدادی ابن‌عقده را حافظ‌ترین محدث در حوزهٔ حدیث کوفه می‌دانستند.^۳ به‌هرروی این توصیف‌ها، که گاه به مقایسهٔ ابن‌عقده با ابن‌مسعود می‌رسد، از دانش گستردهٔ ابن‌عقده و احاطهٔ وی به طرق و اسناد احادیث در همهٔ منابع اسلامی (شیعه و سنی) روزگار خودش نشان دارد. در یک نگاه کلی می‌توان گفت در سدهٔ سوم و چهارم دیگر نقل و بازگفتن حدیث و سند آن با کتاب یا از حفظ هنر چندان چشمگیری قلمداد نمی‌شده است؛ بلکه دانستن طرق و اسناد مختلف یک حدیث از شهرها و راویان مختلف، یا دانستن عیب و علل طرق و