نامیده‌اند^۱ که باز هم گواهی بر تسلط و احاطه‌اش بر دانش نحو و ادبیات است. محمدِ عقده را خداترس و متقی وصف کرده‌اند و داستان‌هایی از این ویژگی وی آورده‌اند.^۲ او همچنین افزون بر آموزش عربی و قرآن، «وَرّاق» هم بوده است.^۳ حرفهٔ «وِراقه» به معنای کاغذسازی و کاغذفروشی و نیز نسخه‌نویسی و رونویسی معنا شده^۴ که شغلی رایج در سده‌های سوم و پس از آن بوده و تا بدان حد اهمیت داشته که هر محدث مشهور و جاافتاده‌ای، ورّاق مخصوص داشته و ورّاق نیز چنان پُرمراجعه بوده که دکان و مغازه‌ای ویژهٔ این کار داشته است.^۵ به نظر می‌رسد این ورّاق‌ها در تاریخ حدیث نقشی مهم و گاه منفی داشته‌اند؛ زیرا رجال‌شناسان به دسته‌ای از این افراد اشاره کرده‌اند که در کتاب یا سماع محدثان دست برده و سبب تحریف و سستی روایات محدث می‌شده‌اند.^۶

با توجه به کاربرد این واژه نزد محدثان و مورخان به نظر می‌آید در بیشتر موارد هر دو معنای کاغذفروشی و نسخه‌نویسی از آن در نظر بوده است. برای نمونه پس از معرفی محمد عقده به عنوان ورّاق کوفه، از دستخط نیکوی وی هم یاد شده^۷ که نشان می‌دهد او هم در تولید کاغذ محدثان، و هم در نگارش و رونویسی نسخه‌ها دست داشته است. از برخی گزارش‌ها و خاطراتی که از ابن‌عقده بازگو کرده‌اند برمی‌‌آید که پدرش صاحب دکانی مملو از نُسَخ و کتاب‌ها و نیز کاغذ سفید بوده و گویا وی نیز در آنجا فعالیت داشته است. همچنین به دست می‌آید که ملاک سنجش کاغذها نه شمارش، که وزن کردن آنها بوده است؛ زیرا ابن‌عقده در گزارشی که از فخرفروشی و رقابت خود با بردیجی برای مقایسهٔ میزان حفظ حدیث خبر می‌دهد، او را به دکان

اگر در روزگار وی زیسته باشند، باید از او حدیث شنیده و نقل کرده باشند. البته ابن‌عقده بیشتر در مکتب حدیثی و شیعی کوفه تأثیرگذار بوده است؛ ازاین‌رو کتاب‌های حدیثی که در سدهٔ چهارم از مکتب کوفه صادر می‌‌شدند، از طرق و روایات وی خالی نبودند. ابن‌عقده که بسیار از راویان و اساتید زیدی همانند جعفر محمدی بهره برده بود، در انتقال میراث حدیثی زیدیان به شیعیان دیگر نقشی برجسته، به‌ویژه در نظم‌دهی و طبقه‌بندی احادیث، داشت.

البته در سدهٔ سوم و چهارم راویان و اساتید زیدی دیگری هم با گرایش‌های امامی بودند؛ مانند ابراهیم بن علی ثقفی (۲۸۳ق) که سرانجام به امامیه گروید و ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)؛ اما هیچ یک تأثیر ابن‌عقده را در انتقال کتاب‌ها و روایات زیدی به امامی نداشتند. ازاین‌رو شخصیت برگزیدهٔ این مبحث ابن‌عقده است.

۱. ابن‌عقده (۲۴۹-۳۳۳ق)

ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمان بن ابراهیم^۱ بن زیاد بن عبداللّٰه بن عجلان مشهور به ابن‌عقده از اهالی کوفه بوده است. از نیاکان وی زیاد مولای عبدالواحد بن عیسی هاشمی و عجلان مولای عبدالرحمن بن سعید بن قیس همدانی بوده‌اند؛ از این‌رو به هر دو قبیله منتسب است.^۲

پدر و اشتغال خانوادگی

«عقده» لقب پدر ابن‌سعید است که به سبب مهارتش در پیچیده کردن و تعقید دانش صرف و نحو بدان خوانده شده است.^۳ وی را «انحی الناس» (نحوی‌ترینِ مردم) هم