(۲۵۰-۲۹۰ق) است؛ زیرا باآنکه کوفی‌ها نخستین جوامع حدیثی شیعی را نگاشتند، در جمع و تدوین آنها چندان نکوشیدند و این میراث به قم و ری منتقل شد. در قم نیز جریان‌های حدیثی موازی و هم‌زمانی وجود داشت که گاه در تناقض و تعارض با یکدیگر بودند. اشعری‌ها ریاست مجالس حدیث را در قم به دست داشتند و با افکار افراطی شیعیان کوفه به‌شدت مخالف بودند و هر کس را که به این مذاهب و افکار گرایش داشت، از قم بیرون می‌کردند.

از سوی دیگر برقی‌ها نیز در قم پایگاه داشتند و باآنکه ضبط و دقتشان در نقل حدیث کم بود، در این فن کوشا بودند و کتاب می‌نوشتند؛ اما به سبب کم‌توجهی به اساتید روایی به‌سختی مورد نقد قرار گرفتند و از قم رانده شدند. هرچند بنابر نقل‌ها احمد بن محمد بن عیسی بعدها از این سخت‌گیری دربارهٔ برقی اظهار پشیمانی کرد، برقی‌ها تا سال‌ها و حتی قرن‌ها بعد بدنام و متهم به ضعف در نقل حدیث باقی ماندند. شاهد این نگاه منفی به برقی‌ها آنکه محدثان برجسته، به‌ویژه از مکتب قم و ری که بیشتر از آموزه‌های احمد بن محمد بن عیسی اشعری متأثر بودند، تا حد امکان از این طرق و اسناد دوری کرده‌اند. برای مشهودتر شدن این ادعا می‌توان بر اسناد طلحة بن زید، یکی از راویان پرروایت زیدی، متمرکز شد و چندین نکته را هم‌زمان به دست آورد. نخست میزان اسقبال محدثان قمی و رازی و پس از آن نویسندگان بزرگ امامی از مکتب قم، یعنی کلینی و صدوق، از روایات و اسناد برقی‌ها، اشعری‌ها و نیز علی بن ابراهیم و پدرش؛ دیگری شناسایی راه‌های نفوذ روایات راویان زیدی در منابع امامی.

طلحه بن زید و راویان قمی

در طریق صدوق به کتاب طلحة بن زید، نام احمد بن عیسی هست؛ ولی در هیچ یک از دو طریق طوسی و نجاشی یادی از برقی نیست. پس انتظار می‌رود در مقایسه با احمد بن محمد برقی تنها به نام احمد بن محمد بن عیسی در اسناد برخورد کنیم؛ اما در اسناد روایات موجود در کتاب‌های حدیثی امامی از هر دو یاد می‌شود؛ هرچند نام

کشی نقل می‌کنند که او از اصحاب امام رضا علیه السلام و شاگرد یونس بن عبدالرحمن بوده است؛^۱ بااین‌حال نجاشی معتقد است باید در این سخن کشی تردید کرد.^۲ این تردید نجاشی با توجه به روایت نکردن ابراهیم بن هاشم از یونس بجاست. گفته‌اند ابراهیم نخستین کسی است که حدیث کوفیان را در قم منتشر کرد.^۳ بیش از این اطلاعاتی از وی در دست نیست؛ بااین‌حال او یکی از پرروایت‌ترین محدثان و راویان در منابع حدیثی امامیه است. به نظر می‌رسد بیش از همه پسرش علی در این انتقال و نقل اخبار مؤثر بوده است؛ زیرا علی بن ابراهیم را ثقه، ثبت، معتمد و پرسماع و پرروایت وصف کرده‌اند.^۴ کتاب‌های بسیاری برای علی بن ابراهیم نام برده‌اند و به نظر می‌رسد او به مقام استادی در میان محدثان امامی رسیده بوده است.

بااینکه روایات علی بن ابراهیم و پدرش در کتاب‌های برجستهٔ امامی بسیار نقل می‌شود، از این دو راوی مهم کتاب روایی برجای نمانده است. کتابی هم که با عنوان تفسیر قمی در دست ‌است، فراهم‌آمده از نسخه‌ای دیگر متعلق به علی بن ابراهیم و چند تفسیر دیگر می‌نماید. به نظر می‌رسد با وجود استقبال کلینی و صدوق از روایات علی و پدرش، مخصوصاً در مقایسه با روایات برقی‌ها، چون این پدر و پسر کتاب روایی ماندگار و تأثیرگذاری باقی نگذاشته‌اند، بسیاری از طرق و اسناد روایاتشان از دست رفته است. پس می‌توان گفت سبب ماندگاری و رواج اسناد برقی‌ها به روایات سدهٔ دوم و پیش از آن نزد شیعیان، المحاسن برقی بوده است؛ هرچند بیشتر محدثان و رجال‌شناسان امامی در سده‌های بعد، از ضعف طرق این دو نسبت به طرق قمی و پدرش آگاه بودند و تا جایی که امکان داشت از طرق برقی‌ها دوری می‌کردند.

دقت در اسناد روایات موجود نشان می‌دهد روایاتی که اکنون در جوامع حدیثی امامیه پیش رو داریم حاصل گزینش‌های محدثان قمی در نیمهٔ پایانی سدهٔ سوم