309
زیدیه و حدیث امامیه

محمد بن سنان از آن نام نمی‌برد. افزون بر نامه‌های امام رضا علیه السلام، بنا به گفتهٔ طوسی او «رسالهٔ أبی جعفر الجواد علیه السلام إلى أهل البصرة» را نیز روایت کرده‌ که طوسی به آن طریق می‌دهد.۱ گفتنی است طریق ندادن نجاشی به رساله‌ها و نامه‌هایی که ابن‌سنان از ائمه علیهم السلام نقل کرده، توجیه‌پذیر است؛ زیرا سند هر دوی این کتاب‌ها که صدوق و طوسی آورده‌اند، سرشار از غالیان برجسته و ضعیف است و چون نجاشی این غالیان را می‌شناخته، احتمالاً به کل از ذکر سند کتاب‌ها خودداری کرده است.

در طریق صدوق به نگاشته‌های امام رضا علیه السلام به محمد بن سنان، قاسم بن ربیع صحاف راوی محمد بن سنان است که در حدیث گفتن ضعیف، و در مذهب غالی وصف شده است.۲ راویان پس از قاسم هم قدح شده‌اند؛ علی بن عباس رازی متهم به غلو است و همو در درگیری‌های بین فرقه‌ای غلات شرکت داشته و ضد دسته‌ای از آنان کتاب نوشته است.۳ محمد بن اسماعیل برمکی نیز ضعیف شمرده شده۴ و راوی پیش از اساتید صدوق، محمد بن جعفر اسدی (۳۱۲ق)، نیز متهم به اعتقاد به جبر و تشبیه و نقل بسیار از افراد ضعیف است.۵ در طریق طوسی نیز حسن بن شمون (۲۵۸ق) واقفی بوده و بعد به غلو گراییده است. بنابراین از نگاه ابن‌غضائری نباید به آنچه او نقل می‌کند یا بدو منسوب است توجه کرد.۶ به‌هرروی آشنایی مختصر با راویان سند نشان می‌دهد این کتاب‌ها نزد غلات بوده و در میان همان‌ها دست‌به‌دست شده تا به روزگار صدوق و طوسی رسیده است و ازاین‌رو کمتر رجال‌شناسان به آنها اعتماد داشته‌اند.

طوسی در شرح‌حال دیگری برای محمد بن سنان شمار کتاب‌های وی را بسیار زیاد و همانند حسین بن سعید می‌داند که در برخی از آنها تخلیط و غلو راه یافته

1.. طوسی، الفهرست، ص۲۰۶.

2.. ابن‌غضائری، همان، ص۸۶.

3.. نجاشی، همان، ص۲۵۵.

4.. ابن‌غضائری، همان، ص۹۷.

5.. نجاشی، همان، ص۳۷۳.

6.. ابن‌غضائری، همان، ص۹۵؛ نجاشی، همان، ص۳۳۵.


زیدیه و حدیث امامیه
308

نگاشته‌ای با عنوان «کتاب الاظلة» داشته‌اند؛ از جمله عبدالرحمان بن کثیر هاشمی که نجاشی کتاب او را «فاسد مختلط» ارزیابی کرده است.۱ علی بن ابی‌صالح کوفی راوی ضعیف المذهب دیگری است که او را هم نویسندهٔ چنین کتابی خوانده‌اند؛۲ اما طبق سخن و طریق ابوغالب زراری، او در حقیقت راوی کتاب عبدالرحمان بن کثیر است۳ و احتمالاً چون در سند نقل آن واقع شده، کتاب عبدالرحمان را به علی بن ابی‌صالح نیز نسبت داده‌‌اند. علی بن حماد ازدی نیز از کسانی است که از نگاه عیاشی «متهم» است و هموست که صاحب کتاب الاظلة است؛۴ گویی داشتن چنین کتابی خود نوعی ضعف مضاعف برای علی بن حماد است.

به‌هرروی از ورای این داده‌ها روشن می‌شود که غلات به سبب باور به تناسخ و اعتقادات خاصی که دربارهٔ روح انسان داشتند، دراین‌باره نگاشته‌هایی داشته‌اند که فهرست‌نگاران و رجال‌شناسان به مواردی از آنها اشاره کرده‌اند. در این میان تنها نوشتهٔ محمد بن سنان به شهرتی رسیده که دانشمند کلامی بزرگی همچون مفید از آن کتاب اطلاع داشته باشد یا تنها آن را درخور اشاره ببیند و این نکته نیز بر بزرگْ‌مقامی محمد بن سنان نزد غلات دلالت دارد.

فهرست‌نگاران کتاب‌های دیگری نیز برای محمد بن سنان نام برده‌اند که برخی در موضوع فقه و برخی حاوی نامه‌ها و نگاشته‌های معصوم به محمد بن سنان هستند. صدوق در مشیخه تصریح می‌کند: «از نگاشته‌های الرضا علیه السلام به محمد بن سنان که پاسخ پرسش‌های محمد بن سنان بوده، من تنها پاسخ‌های مربوط به علل را روایت کردم...».۵ نجاشی نیز از قول ابن‌عقده می‌آورد: «روی عن الرضا وله مسائل عنه معروفهٔ»؛۶ هرچند نجاشی به این کتاب و مسائل طریق نداده و در شمار کتاب‌های

1.. نجاشی، همان، ص۲۳۵.

2.. همان، ص۲۵۷.

3.. ابوغالب زراری، رسالة فی آل اعین، ص۷۶.

4.. كشی، همان، ج۲، ص۶۷۳.

5.. كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۲۹.

6.. نجاشی، همان، ص۳۲۸.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49682
صفحه از 575
پرینت  ارسال به