299
زیدیه و حدیث امامیه

از این میان محمد بن سنان که کتاب‌های بیشتری را گزارش کرده و وضعیت رجالی قابل مناقشه‌ای دارد، به طور خاص بررسی می‌شود؛ زیرا او کتاب‌های بسیاری را در منابع رجالی و فهرستی امامیه روایت کرده که همان اسناد، داده‌های قابل توجهی ارائه می‌دهند تا با پی گرفتن آنها به طبقه‌های بعدی رجال که احادیث زیدیه را نقل کرده و گسترده‌اند، برسیم.

۱. محمد بن سنان زاهری همدانی۱ (۲۲۰ق)

یکی از مهم‌ترین راویان و محدثان امامی که حلقهٔ اتصال منابع و احادیث سدهٔ دوم و سوم محسوب می‌شوند، محمد بن سنان است. او را اهل کوفه و از اصحاب سه امام هفتم، هشتم و نهم برشمرده‌اند.۲ البته در روایتی آمده است که او درگذشت عمر بن فرج رخجی (۲۳۳ق) را به امام دهم بشارت داده است؛ اما این روایت را نمی‌توان پذیرفت؛۳ زیرا با تاریخ درگذشت محمد بن سنان همخوانی ندارد. افزون بر آن، امام هادی علیه السلام در همان سالی که محمد بن سنان درگذشته به امامت رسیده است و ازاین‌رو به احتمال قوی وی اصلاً دوران امامت امام دهم را درک نکرده است. آنچه مسلم است محمد بن سنان از شیعیان بوده و تمایلی به اهل سنت یا شرکت در مجالس حدیث آنان نداشته است؛ زیرا هیچ یک از رجال‌شناسان اهل سنت به این راوی و محدث پرروایت اشاره نکرده است.

کشی، گویی با تردید، از نابینا بودن محمد بن سنان خبر می‌دهد.۴ به نظر می‌رسد این خبر با کتاب‌های بسیاری که برای محمد بن سنان برشمرده‌اند، سازگار نیست.

1.. ابن‌غضائری بر آن است كه دربارهٔ نسب محمد بن سنان اختلاف است؛ ولی درست‌ترین دیدگاه آن است كه وی مولای همدان بوده است؛ ر.ک: الرجال، ص۹۲.

2.. طوسی، الرجال، صص۳۴۴، ۳۶۴، ۳۷۷.

3.. كلینی، همان، ج۱، ص۴۹۶. این روایت، گذشته از ضعف تاریخی‌اش، غالیانه و سخیف به نظر می‌رسد؛ زیرا در آن آمده است که امام از شنیدن خبر مرگ عمر بن فرج ۲۴ بار «الحمد للّه» گفته و سپس داستان تهمت‌های او و دشمنی‌اش با امام جواد علیه السلام را برای محمد بن سنان بازگو كرده است.

4.. كشی آورده است: «وكان محمد بن سنان مكفوف البصر أعمى فیما بلغنی» (الرجال، ج۲، ص۷۹۶).


زیدیه و حدیث امامیه
298

الف) مشایخ امامی نخستین

اگر راویانی را که بلافاصله پس از راوی زیدی صاحب کتاب قرار دارند، رجال «طبقهٔ اول» بنامیم، به کسانی می‌رسیم که سبب شهرت و رواج کتاب و احادیث زیدیه به‌خصوص در منابع امامیه شده‌اند. از میان این رجال طبقهٔ اول برخی راوی چند کتاب زیدی‌اند و به نظر می‌رسد بیش از دیگران در انتقال این روایات تأثیر داشته‌اند. برخی از این افراد نقل از راویان غیرامامی یا به طور کلی راویان پوشیده‌حال و گاه ضعیف را نادرست نمی‌دانستند و خودشان هم شخصیت یا باورهای قابل خدشه و محکوم‌شده‌ای داشتند. محمد بن سنان نمونهٔ خوبی از این گروه است.

برخی از این رجال طبقهٔ اول نیز کثیرالنقل و پرروایت بودند و همین نقل‌های بسیارشان سبب شده کتاب‌ها و احادیث غیرامامی و گاه سست نیز به منقولاتشان راه یابد که کتاب‌های راویان زیدی از این دست منقولات است. حسن بن محبوب (۲۲۴ق) را می‌توان نمونه‌ای از این رجال طبقهٔ اول نامید. او کتاب‌ها و روایات عمرو بن ابوالمقدام،۱ عباد بن صهیب۲ و حسن بن صالح بن حی۳ را گزارش کرده است.

از دیگر رجال طبقهٔ اول، افرادی هستند که به باور شیعه به معنای عام اعتقاد داشتند؛ ولی کاملاً روشن نیست که به کدام یک از اندیشه‌ها و جریان‌های رایج عصرشان گرایش داشته‌اند. محمد بن یحیی خزاز، که ظاهراً در برخی موارد نامش محمد بن یحیی خثعمی ثبت شده، از این افراد است. نجاشی او را معرفی و توثیق کرده است؛ با وجود این، ابهاماتی دربارهٔ این راوی نسبتاً پرروایت وجود دارد؛ از جمله اینکه هیچ یک از رجال‌شناسان دیگر امامی بدو اشاره‌ای نکرده‌اند. محمد بن یحیی خزاز راوی دو کتاب غیاث بن ابراهیم۴ و طلحة بن زید۵ است.

1.. صدوق، كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۴۰.

2.. طوسی، الفهرست، ص۱۹۲.

3.. همان، ص۱۰۱.

4.. طوسی، الفهرست، ص۱۹۶.

5.. صدوق، كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۸۰.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49630
صفحه از 575
پرینت  ارسال به