287
زیدیه و حدیث امامیه

طریق وجاده یا با انداختن واسطه‌ها به کتاب موسی دسترسی داشته است؛ زیرا با توجه به فاصلهٔ زمانی میان آن دو امکان ملاقاتشان منتفی است. موسی بن ‌ابی‌حبیب از زیدیه یا طرف‌داران زید بوده است؛ زیرا منابع زیدی از او دربارهٔ چگونه به صلیب کشیده شدن زید خبر نقل کرده‌اند.۱

معلی بن موسی کندی؛۲ درحالی‌که منابع روایی امامی از وی روایتی نیاورده‌اند، در امالی احمد بن عیسی روایت او از امام صادق علیه السلام گزارش شده است.۳ وی نیای حسن بن محمد بن سماعه واقفی متعصب است۴ و دور نمی‌نماید که کتابش نزد فرزندان واقفی او و دانشمندان غیرامامی دست‌به‌دست شده باشد.

احمد بن جعفر بن سفیان بزوفری (۳۶۵ق) را پیش‌تر در شرح طلحة بن زید معرفی و بررسی کردیم.

بررسی اسناد

تنها کتاب امامی که احادیث عباده را گزارش کرده، الکافی کلینی است. او سه روایت از وی آورده که موضوع مشترکی دارند: نامه و پندهای امام علی علیه السلام به امام حسن علیه السلام.۵ به نظر می‌رسد کلینی نیز متأثر از کتاب دیگرش که متن نامهٔ طولانی امام را به طور کامل آورده، چند جملهٔ آن را تقطیع کرده و در مباحث زنان کتاب الکافی گنجانده است. این اطلاعات با توجه به گزارش ابن‌طاووس به دست آمد که کتاب الرسائل (نامه‌ها) را از کلینی در اختیار داشته و به متن نامهٔ امام علی علیه السلام به امام حسن علیه السلام در آن کتاب اشاره کرده است. ابن‌طاووس آن نامه را با سندی که کلینی در الکافی گزارش کرده، به طور کامل نقل کرده است.۶ کلینی خود پس از روایت عباده به دو طریق دیگر

1.. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۹۸.

2.. نجاشی، همان، ص۴۱۷؛ طوسی، الفهرست، ص۲۴۷.

3.. احمد بن عیسی، الامالی، ج۲، ص۱۱۵۲.

4.. ر.ک: نجاشی، همان و ص۴۰.

5.. كلینی، همان، ج۵، صص۳۳۷، ۵۱۰، ۵۳۷.

6.. ابن‌طاووس، كشف المحجة لثمرة المهجة، صص۱۵۹-۱۷۴.


زیدیه و حدیث امامیه
286

ابراهیم بن سلیمان راوی اصول و کتاب‌های۵۰ راوی در کتاب‌های رجالی امامیه است. کتاب‌های ۲۸ راوی را نجاشی از ابراهیم گزارش کرده۱ و کتاب‌های ۳۷ راوی را طوسی آورده است۲ که از این میان ۱۵ راوی بین دو رجالی مشترک است. ویژگی مشترک این راویان این است که همگی اهل کوفه و کم‌حدیث‌اند.

نجاشی به توثیق برخی از این راویان اشاره دارد؛ اما طوسی هیچ یک را توثیق نکرده است. در طرق طوسی همهٔ موارد را حمید بن زیاد (۳۱۰ق) از ابراهیم اخذ کرده، و در طرق نجاشی گاه حمید بن زیاد و گاه علی بن محمد بن رباح راوی است. هر دوی این افراد از بزرگان واقفیه‌اند؛۳ ازاین‌رو کتاب عباده نیز همانند طلحة بن زید از طریق واقفیه و افراد کاملاً غیرامامی منتقل شده است.

بررسی همهٔ این ۵۰ راوی کاری دشوار و وقت‌گیر است؛ اما شناسایی اتفاقی سه راوی پشت سر هم نشان می‌دهد که هر سه از غیرامامی‌ها و بیشتر نزدیک به زیدیه‌اند. احتمالاً بقیهٔ راویان نیز وضعیتی مشابه دارند که کتاب‌هایشان تنها نزد این افراد موجود بوده و از آن طریق به منابع امامی نفوذ کرده است.

محمد بن صباح کوفی؛۴ قاری کوفه بوده است. پدر رازی، یعنی ابوحاتم، چند تن از راویانش را دیده و وی را قوی نیافته است.۵

موسی بن ابی‌حبیب؛۶ از راویان امام چهارم است.۷ بی‌شک ابراهیم بن سلیمان به

1.. ر.ک: نجاشی، همان، صص۲۹، ۱۳۹، ۱۶۵، ۱۶۸، ۱۶۹، ۱۷۳، ۲۰۵، ۲۲۵، ۲۳۷، ۲۳۹، ۲۴۰، ۲۸۴، ۳۰۶، ۳۱۳، ۳۶۱، ۳۶۳، ۳۶۴، ۳۶۵، ۴۰۸، ۴۱۷، ۴۱۸، ۴۲۳، ۴۳۶، ۴۴۳، ۴۴۵.

2.. ر.ک: طوسی، الفهرست، صص۴۳، ۵۲، ۹۵، ۱۰۳، ۱۰۸، ۱۲۱، ۱۲۸، ۱۲۹، ۱۳۳، ۱۴۹، ۱۶۰، ۱۷۲، ۱۷۶، ۱۷۸، ۱۷۹، ۱۸۰، ۱۸۲، ۱۹۵، ۱۹۹، ۲۰۰، ۲۲۹، ۲۳۳، ۲۴۴، ۲۴۷، ۲۵۳، ۲۶۰، ۲۶۳، ۲۶۷، ۲۷۹.

3.. ر.ک: نجاشی، همان، ص۲۵۹.

4.. نجاشی، همان، ص۳۶۵؛ طوسی، الفهرست، ص۲۳۳.

5.. ابن‌ابی‌حاتم رازی، الجرح والتعدیل، ج۷، ص۲۹۰.

6.. نجاشی، همان، ص۴۰۸؛ طوسی، الفهرست، ص۲۴۴.

7.. ابن‌ابی‌حاتم رازی، همان، ج۸، ص۱۴۰.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49759
صفحه از 575
پرینت  ارسال به