مناسب زیدی می‌شده‌اند. پس همین واقعیت عامل انشعابات فراوان در فرق داخلی زیدیه است.^۱ از این سخن می‌توان نتیجه گرفت که زیدیه فرقه‌ای سیاسی بوده است و زیدیان و زیدی‌خوانده‌شدگان بنا به شرایط تغییر موضع می‌داده‌اند.

به‌هرروی در این پژوهش راویان زیدی بر اساس تعریف دوم شناسایی و معرفی شده‌اند؛ تعریفی که منطبق با برداشت رجال‌شناسان امامی از زیدیان و برگرفته از کتاب‌های فرق‌نگاری است^۲ و بیشتر به شورشیان ضد حکومت یا موافقان آن اطلاق شده است.

قیام‌های زیدیه در سدهٔ دوم

برای درک مفهوم زیدیه و زیدیان باید از تاریخچهٔ این گروه از شیعیان و قیام‌هایشان مطلع شد. آغاز این شورش‌ها و نیز گسترش و اوج آنها در قرن دوم هجری بوده است. شیعیان نخست ضد امویان می‌جنگیدند و پس از آنکه عباسیان روی کار آمدند، این بار حکومت عباسی هدف قیام‌هایشان قرار گرفت تا حکومتی به ریاست یکی از فرزندان امام علی علیه السلام برپا شود. باآنکه پسران امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام در مدینه اقامت داشتند، معمولاً پایگاه این خیزش‌ها کوفه بود و آغاز شورش‌ها عموماً یا در این شهر و یا به سمت این شهر بود.

زید بن علی (۷۵-۱۲۲ق)

زید برادر پدری امام باقر علیه السلام و از ایشان کوچک‌تر بود. انگیزهٔ قیام زید به‌درستی مشخص نیست. گفته‌اند وی نمایندهٔ خاندان امام حسین علیه السلام در برابر خاندان امام حسن علیه السلام برای رسیدگی به اموال ایشان بود و چون دربارهٔ مسئله‌ای مالی بین آنها اختلاف افتاد، ماجرا به نزد هشام بن عبدالملک کشیده شد.^۳ آنجا بود که زید از

اعتقادات و فقه زیدیه را تدوین کردند و در کنار آن در کوفه محدثانی چون جعفر محمدی و ابن‌عقده میراث حدیثی زیدیه را بسط و نشر دادند. در این دوره عالمان زیدی دیگر از باور به قیام مسلحانه دور شده بودند.

گفتنی است در بسیاری از منابع می‌توان این گسترده‌تر شدن مصادیق مفهوم «زیدی» را دید؛ چنان‌که برخی گزارش‌های مورخان معاصر نیز آن را به‌خوبی نشان می‌دهد. برای نمونه در برخی منابعی که به تاریخ زیدیه پرداخته‌اند، به برابرسازی زیدیه با مفهوم «هر قیام‌کننده ضد حکومت» اشاره شده است؛ تاجایی‌که گاه به همهٔ شیعیانی که در طول سلطنت بنی‌امیه با اموی‌ها درگیر بوده‌اند، زیدی گفته شده است؛^۱ درحالی‌که برخی از این شورش‌ها پیش از سال ۱۲۲ق رخ داده است و اصلاً نمی‌توان آنها را مربوط به قیام زید دانست. بنابراین به نظر می‌رسد چنین اطلاق‌هایی را باید کنایی دانست؛ به‌گونه‌ای‌که حتی به افرادی هم که وارد امور سیاسی می‌شده و با حکومت وقت در چالش بوده‌اند، گرچه شمشیر به دست نگرفته‌اند، زیدی گفته‌اند. برای مثال باآنکه ابوحنیفه هیچ گاه دست به شورش مسلحانه نزد، او را از زیدیه خوانده‌اند^۲ و حتی گفته‌اند او به سبب همین اعتقاد در زندان درگذشت.^۳ به نظر می‌رسد این اطلاق به اعتبار فتاوایی است که ابوحنیفه به سود قیام‌های ضد حکومت داده ‌است.^۴

فان اس از نوعی بسط معنایی دیگر یاد می‌کند. در واقع برخی از فرق‌نگاران، زیدیان را شیعیان غیر رافضی دانسته‌اند.^۵ از دیدگاه او مرز میان زیدی حقیقی و افرادی که زیدی خوانده شده‌اند به‌غایت باریک است؛ چون افراد به اقتضاء فرصت‌های