275
زیدیه و حدیث امامیه

امالی احمد بن عیسی نقل شده است که همگی پرسش‌ها یا شنیده‌های او از احمد بن عیسی هستند.۱ روایات بسیاری نیز از اسماعیل بن اسحاق بن راشد در منابع حدیثی زیدی یافت می‌شود که بیشتر آنها را محمد بن حسین خثعمی اشنانی (۳۱۵ق) نقل کرده است.۲

محمد بن منصور مرادی (۲۹۰ق) راوی روایات اسماعیل بن اسحاق در امالی احمد بن عیسی است. توجه به سال درگذشت و ولادت دو راوی اسماعیل، خثعمی و مرادی، و نیز استادش احمد بن عیسی (۲۴۷ق) نشان می‌دهد که اسماعیل بن اسحاق را باید زاده و زیسته در نیمهٔ نخست قرن سوم و درگذشته در نیمهٔ دوم قرن سوم (سال‌های بین ۲۴۰ و ۲۹۰ق) دانست.

گفتنی است باآنکه راویان بعد از خثعمی در سند نجاشی ناشناخته‌اند، این طریق به روایات یحیی بن سالم بین منابع زیدی رواج قابل توجهی داشته و تا قرون چهارم و پنجم در کتاب‌ها ضبط و دست‌به‌دست شده ‌است. ابن‌طاووس از کتابی با نام الرسالة الموضحه اثر «مظفر بن جعفر بن حسن» خبر می‌دهد که در کتابخانهٔ کهن نظامیهٔ بغداد نگهداری می‌شده و به خط مصنف نگاشته شده است.۳ ابن‌طاووس طبق شیوهٔ متداولش مطالبی را از آن نقل می‌کند که از آن جمله روایات یحیی بن سالم با سند کامل و شبیه طریق نجاشی است. به نظر می‌رسد دربارهٔ اسم کتاب و نام نویسنده در کتابی که ابن‌طاووس گزارش می‌کند‌ درهم‌شدگی وجود دارد؛ زیرا «ابوعلی محمد بن حسین بن مظفر» (۳۸۸ق)، مشهور به حاتِمی، ادیب و نحودانی است که کتاب الرسالة الموضحه را دربارهٔ شعر و ادبیات نگاشته است،۴ و از سوی دیگر «ابوالحسین محمد بن مظفر» (۲۸۶-۳۷۹ق) محدث مشهور و گرایش‌یافته به شیعه، فرد مشابه دیگری است که دارقطنی (۳۸۱ق) نزد او شاگردی کرده، کتاب‌هایش را خریده و به

1.. ر.ک: همان، ج۱، صص۲۳۲، ۲۸۳، ۲۸۹، ۳۲۹ و ج۲، ص۱۱۰۸.

2.. برای نمونه ر.ک: ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، صص۸۷، ۸۸، ۲۵۷ و....

3.. ر.ک: ابن‌طاووس، همان، صص۱۳۲، ۱۷۶، ۳۶۲، ۳۶۷.

4.. ر.ک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۴۹۹.


زیدیه و حدیث امامیه
274

اسدی را متفاوت از محمد بن قیس بجلی می‌داند؛ هرچند هر دو نام و کتاب یکسانی دارند.۱

احمد بن محمد بن قاسم هَرَوی کاملاً ناشناخته است. در هیچ سند یا کتاب دیگری نام برده‌ نشده و احتمال دارد که در نامش تصحیفی رخ داده باشد؛ تنها رجال‌شناسان اهل سنت به شخصی به نام محمد بن احمد بن محمد بن قاسم هروی (۴۱۷ق) اشاره دارند که قاری مکه بوده است.۲ اما هیچ قرینهٔ محکم و علم‌آوری جز یکسانی نسب‌نامه در دست نیست که نشان دهد این محمد قاری پسر همان راوی مورد نظر است.

ابوعبداللّٰه محمد بن احمد بن ابراهیم بن محمد بن قاسم علوی حسنی نیز کاملاً ناشناخته است. به رغم جست‌وجوی وسیع نام و انساب وی، او را در جایی جز همین سند نجاشی نمی‌یابیم.

آغاز طریق نجاشی به کتاب یحیی بن سالم افتادگی دارد؛ زیرا طبق شیوهٔ ارجاعش به صاحبان کتاب متصل نمی‌شود و پس از محمد بن حسین خثعمی جمله ناتمام مانده است.۳ افزون بر آن، خثعمی در اوایل قرن سوم زاده شده و به سال ۳۱۵ق درگذشته است؛ پس نمی‌تواند به طور مستقیم راوی کسی از قرن دوم باشد. مقایسهٔ اسناد، نام راوی واسطه را مشخص می‌کند.۴ «اسماعیل بن اسحاق بن راشد راشدی» راوی ازقلم‌افتاده است که هیچ یک از رجال‌شناسان او را معرفی نکرده‌اند؛ بااین‌حال او از زیدیه است؛ زیرا خود نقل کرده که در نماز به احمد بن عیسی بن زید (۲۴۷ق) اقتدا کرده و همانند یکی از پیروان احمد بن عیسی دربارهٔ شیوهٔ تکبیر گفتن و جهر بسملهٔ او سخن گفته است.۵ افزون بر آن از اسماعیل بن اسحاق پنج روایت دیگر در

1.. ر.ک: نجاشی، همان، ص۳۲۲.

2.. ر.ک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۳۶۴.

3.. شوشتری نیز این افتادگی را به عنوان نكته‌ای بدیهی یادآور می‌شود؛ ر.ک: قاموس الرجال، ج۱۱، ص۵۴.

4.. ر.ک: طبری، دلائل الامامه، ص۴۴۲؛ ابن‌اسحاق حاكم، شعار اصحاب الحدیث، ص۱۳۵؛ ابن‌طاووس، الیقین، صص۱۳۲، ۱۷۶، ۳۶۲، ۳۶۷.

5.. ر.ک: احمد بن عیسی، الامالی، ج۱، صص۲۳۴، ۲۴۳.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49983
صفحه از 575
پرینت  ارسال به