263
زیدیه و حدیث امامیه

سهل بن زیاد یا کسی است که از او با عنوان مبهم «بعض اصحابنا» یاد شده است.۱ دو خبر نیز با نقل ابوروح فرج بن فروه است که راوی هر دو ابن‌عقده است و طریقشان کاملاً زیدی به نظر می‌رسد.۲ هر دو روایت دربارهٔ خطبه‌های امام علی علیه السلام است و این نشان می‌دهد در نیمهٔ اول سدهٔ چهارم کتاب خطب امیرالمؤمنین مسعده نزد زیدیه با طریق خاص خودشان رواج داشته و توسط ابن‌عقده، که مناسبات مشترکی با جوامع شیعی و اهل سنت داشته، به محافل و کتاب‌های امامیه نفوذ کرده است.

صدوق: رایج‌ترین طریق صدوق برای روایات مسعده، نقل صدوق از پدرش از حمیری از هارون بن مسلم است. در حقیقت صدوق بر پایهٔ همان طریقی که در مشیخهٔ من لا یحضر به روایات مسعده داده عمل کرده است. به نظر می‌رسد در پایان قرن چهارم روایات مسعده به نقل هارون بن مسلم چنان جا افتاده که صدوق یک روایت مسعده به نقل هارون را با چندین طریق گوناگون گزارش کرده است. به طور مثال او روایت «در دوزخ آسیابی است که آرد می‌کند...» را یک بار با نقل پدرش از حمیری، و دیگر بار با نقل ماجیلویه از عمویش می‌آورد. نمونه‌هایی از این دست، که در هر نقل تفاوت‌های اندکی هم دیده می‌شود و نشان از اختلاف منابع و نقل به معنا شدن روایات دارد، در آثار صدوق فراوان دیده می‌شود.۳ دستیابی به یک حدیث مشترک با اسناد مختلف، ویژهٔ صدوق نیست؛ بلکه گاه نویسندگان قرن چهارم و پنجم حدیثی یکسان را با طرق متفاوت گزارش کرده‌اند. برای نمونه خبر «به زنان مؤمن امر کن که با آب طهارت بگیرند...» را کلینی، صدوق و طوسی با سه طریق مختلف آورده‌اند؛۴ این پدیده نشانگر نقل گستردهٔ روایات مسعده به نقل هارون در مجامع

1.. ر.ک: كلینی، همان، ج۱، ص۶۰، ۴۰۱، ۴۰۶.

2.. كلینی، همان، ج۵، ص۴ و ج۸، ص۶۳.

3.. برای نمونه، صدوق خبر «النجاة فی أن لا تخادعوا الله» را با سه سند مختلف گزارش می‌كند: الامالی، ص۶۷۷؛ ثواب الاعمال، ص۲۵۵؛ معانی الاخبار، ص۳۴۰. برای مورد دیگر ر.ک: الامالی، ص۱۷۰؛ الخصال، ص۱۱۴؛ معانی الاخبار، ص۲۳۲.

4.. كلینی، همان، ج۳، ص۱۸؛ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۲۸۶؛ طوسی، تهذیب الأحكام، ج۱، ص۴۴.


زیدیه و حدیث امامیه
262

واسطه به زید بن ارقم می‌رسد.۱ این خبر در تفسیر عیاشی با راوی اول، زید بن ارقم، موجود است و دنبالهٔ سند به همراه نام مسعده افتاده است.۲ محمد بن یزداد رازی و محمد بن علی حداد ناشناس‌اند؛ تنها می‌توان گفت محمد بن یزداد استاد عیاشی بوده و درباره‌اش گفته‌اند: «لا بأس به».۳ گفتنی است این سند برای روایات مسعده در سه روایت کتاب کشی نیز ذکر شده است.۴ به‌درستی نمی‌توان گفت این طریق عیاشی که با اسناد دیگر به کتاب مسعده متفاوت است، در همهٔ ۳۲ روایت دیگر مسعده چنین بوده یا منحصر به آن روایت است. بسیاری از روایاتی که عیاشی از مسعده گزارش کرده۵ خطبه‌های امام علی علیه السلام است که نشان می‌دهد خطبه‌های امام علی علیه السلام به نقل مسعده در آغاز سدهٔ چهارم رواج چشمگیری داشته است.

کلینی: پُرکاربردترین طریق کلینی برای روایات مسعده نقل علی بن ابراهیم از هارون بن مسلم است. وی ۷۰ روایت از مسعده۶ گزارش کرده که تنها در ۱۱ سند آن علی بن ابراهیم از پدرش یاد می‌کند و در بقیهٔ موارد خود او راوی هارون است۷ که با توجه به تاریخ درگذشت این دو (۳۰۷ق و ۲۶۰ق) دیدار و سماعشان بسیار بعید به نظر می‌رسد و احتمالاً نام پدر از اسناد افتاده است. در موارد اندکی هم راوی هارون،

1.. حاكم حسكانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۵۶.

2.. ر.ک: عیاشی، همان، ج۲، ص۹۷، ۱۴۰.

3.. ر.ک: كشی، الرجال، ج۲، ص۸۱۲. افزون بر آن، طوسی او را در شمار یاران امام یازدهم و «آنان كه از ائمه روایتی ندارند» نام می‌برد؛ ر.ک: الرجال، صص۴۰۲، ۴۴۷.

4.. ر.ک: كشی، همان، ج۱، صص۶۹، ۲۸۸، ۳۷۸.

5.. برای نمونه ر.ک: عیاشی، همان، ج۱، صص۷، ۱۳، ۱۰۲، ۱۶۳، ۲۴۲ و ج۲، صص۹، ۱۷ و ....

6.. از این میان در ۶۰ روایت نام مسعدة بن صدقه ذكر شده و ۶ روایت از ۶۹ روایت را كلینی از مسعدة بن زیاد نقل کرده كه در ۵ مورد راوی هارون، علی بن ابراهیم است (الکافی، ج۳، ص۱۸ و ج۵، ص۳۵۲ و ج۶، صص۳۵۲، ۴۳۲، ۴۳۷)؛ دو روایت نیز از مسعدة بن یسع است (همان، ج۲، ص۶۵۲ و ج۶، ص۵۲۴).

7.. با وجود اینکه علی بن ابراهیم بسیار از مسعده روایت کرده است، در تفسیر قمی تنها ۴ روایت از مسعده دیده می‌شود؛ ر.ک: قمی، ج۱، صص۱۵۳، ۱۷۶، ۲۱۳ و ج۲، ص۶۰. قمی برخلاف عیاشی از روایات تفسیری مسعده استقبالی نكرده است.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49982
صفحه از 575
پرینت  ارسال به