253
زیدیه و حدیث امامیه

وی همان ابوسمینه، راوی مشهور به دروغ‌گویی، باشد که احمد بن محمد بن خالد برقی در موارد بسیاری به نام وی تدلیس کرده است؛ چنان‌که کلینی در یکی از روایات حصین، تنها برقی را آورده و نام محمد بن علی دیده نمی‌شود؛ درحالی‌که همین روایت را عیاشی با تصریح به نام محمد بن علی می‌آورد.۱

پس از مؤلفان قرن چهارم، نویسندگان امامی سدهٔ پنجم همانند طوسی (۴۶۰ق) و کراجکی (۴۴۹ق) احادیث بیشتری با اسناد زیدی، که معمولاً ابن‌عقده در سند آنهاست، از حصین بن مخارق نقل می‌کنند.۲ این یافته‌ها نشان می‌دهد طریقی که نجاشی و طوسی برای کتاب حصین ارائه کرده‌اند، از سدهٔ پنجم در کتاب‌های امامیه رایج شده و سرچشمهٔ کاملاً زیدی دارد و احتمالاً در همین سده است که روایات زیدی حصین بیش از پیش و از مجرایی دیگر به منابع روایی امامی نفوذ کرده است.

بررسی کتاب‌های نخستین زیدی نشان می‌دهد که روایات حصین بن مخارق در سده‌های سوم و چهارم، از طرقی غیر از طریق مشهور ابن‌عقده که طوسی و نجاشی معرفی کرده‌اند، به حصین می‌رسند. در امالی احمد بن عیسی ۳۵ روایت از حصین آمده است که همگی را خالد بن عیسی عُکلی از او نقل کرده است و سند آنها به امام صادق علیه السلام می‌رسد.۳ محمد بن منصور مرادی (۲۹۰ق) نیز ۱۳ خبر از حصین را به همین سند گزارش کرده است.۴ ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق) هم با واسطهٔ خالد بن عیسی از حصین روایت دارد.۵ موضوع بیشتر روایاتی که این آثار گزارش می‌کنند فقهی است.

پس از آن، نویسندگان زیدی سدهٔ پنجم روایات حصین را به‌وفور و با سندی که طوسی و نجاشی معرفی کرده‌اند، و به نظر می‌رسد از نقلیات و تأثیرات ابن‌عقده است، نقل می‌کنند.

1.. طوسی نیز به هنگام گزارش خبر كلینی به نام محمد بن علی پیش از برقی تصریح می‌كند؛ ر.ک: تهذیب الأحكام، ج۴، ص۳۰۷.

2.. طوسی، الامالی، ص۶۴۸. روایت كراجكی را مجلسی گزارش كرده كه در نسخة چاپ‌شدة كنزالفوائد (ج۲۳، ص۱۸۶) از آن نشانی یافت نشد.

3.. برای نمونه ر.ک: احمد بن عیسی، الامالی، ج۱، ص۲۹۸ و ج۲، صص۱۰۴۶، ۱۰۴۹.

4.. برای نمونه ر.ک: مرادی، كتاب الذكر، صص۸۳، ۱۱۰، ۱۱۲.

5.. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۱.


زیدیه و حدیث امامیه
252

دو راوی حصین، یعنی حسن بن سعید بن عثمان و پسرش، شناخته نشدند. تنها نجاشی به کتاب پسر با نام نوادر اشاره کرده و به وساطت ابن‌عقده طریق داده است.۱ این می‌تواند گویای آن باشد که این پسر و پدر، زیدی یا نزدیک به محافل زیدی بوده‌اند که ابن‌عقده آنها را می‌شناخته است.

عباس بن عمر کلْوَذانی (۴۱۴ق) از اساتید نجاشی است؛ اما نه او برایش شرح‌حالی آورده و نه دیگران به او اشاره‌ای کرده‌اند؛ تنها خطیب بغدادی وی را رافضی و غیرثقه خوانده است.۲ حضور دو‌گانهٔ کلوذانی در مجالس شیعی و سنی واسطه‌گری وی برای انتقال کتاب حصین به منابع امامی را توجیه می‌کند.

بررسی اسناد

ابن‌غضائری تصریح کرده است: «روایات حصین بن مخارق در احادیث اصحاب ما راه یافته است».۳ داوری ابن‌غضائری درست می‌نماید؛ زیرا روایات حصین به طور محدود در منابع روایی امامیه یافت می‌شود.

برقی و صفار به روایتی از حصین اشاره نکرده‌اند. از منابع پیش از کلینی، تنها عیاشی یک روایت تفسیری از حصین ذکر کرده۴ که کلینی آن را به همراه روایت دیگری که حصین به واسطهٔ ابوحمزهٔ ثمالی به امام باقر علیه السلام می‌رساند، گزارش کرده است.۵ صدوق نیز همین روایت حصین از امام باقر علیه السلام را با دو سند نسبتاً متفاوت گزارش کرده است.۶

راوی حصین در همهٔ این اسناد محمد بن علی کوفی است. به نظر می‌رسد مراد از

1.. نجاشی، همان، ص۹۲.

2.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۱۶۲.

3.. ابن‌غضائری، الرجال، ص۱۱۳.

4.. عیاشی، التفسیر، ج۱، ص۲۵۵.

5.. ر.ک: كلینی، همان، ج۸، ص۱۸۴ و ج۴، ص۹۳.

6.. صدوق، معانی الاخبار، ص۱۶۹؛ همو، ثواب الاعمال، ص۵۸.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49662
صفحه از 575
پرینت  ارسال به