245
زیدیه و حدیث امامیه

عمرو بن ثابت را ندیده و کتاب‌ها و روایاتش را به صورت وجاده نقل کرده یا راوی میان خود و عمرو را انداخته است؛ زیرا فاصلهٔ ۵۰ ساله بین درگذشت این دو احتمال سماع احادیث را اندک می‌کند.

صدوق: برخلاف معمول، طریق صدوق هیچ کاربردی در روایات مؤلفان ندارد. حتی خود صدوق هم روایتی از عمرو را با واسطهٔ حکم بن مسکین نقل نکرده است. در عوض او بیشتر روایات عمرو را از حسین بن علوان گذرانده که قابل توجیه است؛ زیرا حسین بن علوان راوی کتاب عمرو نیست؛ اما در طرق صدوق با وساطت عمرو بن ثابت روایات دو نفر دیگر، یعنی سعد بن طریف و اصبغ بن نباته، را منتقل کرده است۱ و احتمالاً در مواردی که روایت به واسطهٔ حسین بن علوان به عمرو منتهی می‌شود، منظور روایات اصبغ یا سعد بوده است.۲ در کتاب‌های صدوق برخی روایات حسین بن علوان از عمرو نیز به سعد بن طریف و اصبغ بن نباته می‌رسد که کاملاً رنگ و بوی زیدی دارند؛ زیرا معمولاً بر قائل اول از معصومان (به طور مثال امام صادق) متوقف نشده و تا پیامبر صلی الله علیه و اله یا امام علی علیه السلام ادامه یافته است؛ چنان‌که گاهی هم از قول زید بن علی مطالبی نقل شده است.۳ در روایتی پیشگویانه پیامبر صلی الله علیه و اله خطاب به امام حسین علیه السلام می‌فرماید: «از نسل تو مردی به نام زید خواهد بود که در قیامت... او و اصحابش بی‌حساب وارد بهشت خواهند شد».۴

نکتهٔ جالب توجه در این روایت و برخی روایات دیگر آن است که عمرو بن ثابت با واسطهٔ دو نفر از امام باقر علیه السلام نقل می‌کند؛ درحالی‌که وی را از اصحاب این امام نام برده‌اند. احتمالاً عمرو این روایات را از اصول یا کتاب‌های این افراد نقل کرده و خود از امام نشنیده است؛ ازاین‌رو تنها در طریق سند یاد می‌شود. پس شاید بتوان گفت

1.. ر.ک: صدوق، كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، صص۴۴۵، ۵۳۷.

2.. گفتنی است حسین بن علوان در موارد زیادی نیز راوی عمرو بن خالد است و گاه از طریق عمرو بن خالد به اصبغ بن نباته می‌رسد. شاید در نام عمرو بن خالد و عمرو بن ثابت تحریف رخ داده باشد؛ برای نمونه ر.ک: صدوق، الامالی، ص۵۶۳.

3.. ر.ک: صدوق، الامالی، صص۳۳۶، ۴۱۶؛ همو، الخصال، ص۸۶.

4.. صدوق، الامالی، ص۴۰۸.


زیدیه و حدیث امامیه
244

در کتب اربعه مجهول است.۱

بررسی اسناد

برای کتاب عمرو تنها صدوق و نجاشی طریق داده‌اند که طریق نجاشی (عباد بن یعقوب) کاملاً زیدی است. حکم بن مسکین، راوی کتاب عمرو در طریق صدوق، ناشناس و مجهول است؛ ولی ۱۱ کتاب دیگر را در طرق صدوق روایت کرده است.۲

کلینی: او هیچ روایتی از عمرو بن ثابت به نقل حسین بن علوان نقل نکرده است. راوی مشترک بین صدوق و کلینی و طوسی، که روایات عمرو را بیش از دیگران نقل کرده، «حسن بن محبوب» است. برای منقولات حسن بن محبوب هم می‌توان توجیه یافت؛ زیرا حسن راوی کتاب مالک بن اعین جُهَنی (۱۴۸ق)۳ با وساطت عمرو بن ثابت است. این طریق را صدوق ارائه کرده است؛۴ هرچند خود او و دیگر مؤلفان کتب اربعه هیچ گاه برای روایات مالک بن اعین از این طریق استفاده نکرده‌اند. به نظر می‌رسد این طریق برای روایات مالک در قرون ابتدایی رایج بوده و پس از آن اسناد به روایات عمرو تغییر کرده است؛ زیرا برقی (۲۷۴ق) ۴ روایت گزارش می‌کند که همگی با نقل حسن بن محبوب از عمرو بن ثابت از مالک بن اعین است.۵ شاید راویان یا مؤلفان بعدی تنها به ذکر حسن بن محبوب از عمرو بن ثابت (بدون نام مالک) اکتفا کرده‌اند، یا شاید همان گونه که حسن بن محبوب به کتاب مالک با نقل عمرو دست یافته، به کتاب‌های خود عمرو هم دست یافته، ولی در طرق باقی‌مانده یادی از آن نشده است. در هر صورت به احتمال قوی حسن بن محبوب (۲۲۴ق)

1.. ر.ک: نجاشی، همان، ص۱۸۵؛ کلینی، الكافی، ج۱، ص۱۱۸؛ صدوق، كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۱۵؛ طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۴۴۱.

2.. برای نمونه ر.ک: صدوق، كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، صص۴۵۲، ۴۶۲.

3.. دربارهٔ وی اطلاعات زیادی در دست نیست؛ تنها گفته شده است که او از خاندان زرارة بن اعین و آل سُنسن نبوده؛ بلکه عرب اصیل بوده است؛ ر.ک: صدوق، كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۴. رجال‌شناسان اهل سنت نیز وی را مجهول ارزیابی كرده‌اند؛ ر.ک: ابن‌ابی‌حاتم رازی، الجرح والتعدیل، ج۸، ص۲۰۶.

4.. ر.ک: صدوق، كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۴۰.

5.. ر.ک: برقی، المحاسن، ج۱، صص۱۴۳، ۱۶۴، ۱۶۶، ۱۷۴. البته به نظر می‌رسد روایت پایانی برقی نقل به معنای خبر دوم است.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49365
صفحه از 575
پرینت  ارسال به