229
زیدیه و حدیث امامیه

روایت عمرو معرفی کرده، بیشتر از طریقی که برای خودِ کتاب عمرو ارائه داده، رایج و متداول بوده است؛ طرق کلینی نیز این نکته را تأیید می‌کنند. حسین بن سعید اهوازی نیز راوی سه مورد از احادیث حسین بن علوان است.

در بقیهٔ احادیث، راویان حسین معمولاً یا از اهل سنت و یا افرادی ناشناخته هستند.۱ این نشان می‌دهد در مواردی که منابع اخذ حدیث صدوق از کتاب عمرو بن خالد به طریق متداولش نبوده، احادیث از منابع و افراد ناشناخته و غیرمعتبر اخذ شده‌اند که همین سبب تحریف اسامی راویان یا دخول روایات زیدی و سنی شده است.۲ حتی طبق طریق نجاشی (با روایت نصر بن مزاحم)، که تنها در یک روایت صدوق آمده، نیز همهٔ راویان تا صدوق از اهل سنت هستند.۳

طوسی: بین سه مؤلف، طوسی بیشترین تعداد روایات را از عمرو بن خالد گزارش کرده است. وی تنها در تهذیبین بیش از ۳۰ روایت آورده که ۲۸ مورد آنها از همان طریق صدوق به کتاب زید بن علی علیه السلام (یعنی روایت ابوالجوزاء از حسین بن علوان) است.۴ تنها یک روایت از نصر بن مزاحم و مطابق طریق نجاشی است؛۵ با این تفاوت که پسر نصر بین ابن‌فضال و نصر قرار دارد که نشان می‌دهد طریق نجاشی به جز انتهای سند در میانه نیز افتادگی دارد.۶

نکتهٔ قابل توجه آنکه طوسی در شش مورد دلالت احادیث عمرو بن خالد را نمی‌پذیرد و صدور آنها را به روال تقیه و موافقت با عامه می‌داند.۷ در مواردی نیز

1.. به طور مثال جعفر بن محمد تمیمی (الامالی، ص۵۴۳) و سلیمان (الامالی، ۶۳۷) از این دسته‌اند.

2.. برای تفصیل بیشتر ر.ک: بحث امالی‌ها در فصل آینده.

3.. صدوق، الخصال، ص۴۲۸. در موارد دیگر نیز راویان عمرو از زیدیه، اهل سنت یا ناشناخته‌اند كه این افرادند: یحیی بن مساور (الخصال، ص۲۵۴)، محمد بن عیسی (كتاب من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۳۹)، محمد بن سلیمان كوفی (همان، ج۴، ص۴۱۱).

4.. گفتنی است در سه سند طوسی قلب و تصحیف رخ داده و نام ابوالجوزاء منبه بن عبداللّه به عبیداللّه بن منبه تبدیل شده است؛ ر.ک: تهذیب الأحكام، ج۱، صص۹۳، ۴۶۴ و ج ۶، ص۱۲۱.

5.. طوسی، تهذیب الأحكام، ج۴، ص۱۶۱.

6.. افزون بر آن، طبق سندی دیگر، بین نصر بن مزاحم و عمرو بن خالد نیز یك راوی وجود دارد كه نشان می‌دهد احتمالاً نصر كتاب عمرو را مستقیم از وی نگرفته است؛ ر.ک: طوسی، الامالی، ص۴۸۹.

7.. برای نمونه ر.ک: طوسی، تهذیب الأحكام، ج۱، ص۹۳ و ج ۶، ص۱۶۸ و ج ۷، ص۲۵۱ و ج ۷، ص۳۱۷ و ....


زیدیه و حدیث امامیه
228

دو گروه وی را معرفی نکرده‌اند، گاه احادیث وی را ذکر کرده‌اند.۱ سعد بن عبداللّٰه بن ابی‌خلف اشعری قمی (۳۰۱ق) از محدثان بزرگ و پرکار امامیه است که هرچند فراوان از علمای اهل سنت روایت می‌کرده،۲ توثیق شده است.۳ وی باآنکه عصر امام یازدهم علیه السلام می‌زیسته است از ایشان روایتی ندارد.۴ به احتمال قوی سعد بن عبداللّٰه به واسطهٔ نقل فراوان از اهل سنت، و به طور کلی غیر امامیه، کتاب عمرو بن خالد را، همانند دیگر کتب زیدیه و اهل سنت، به امامیه منتقل کرده است. گفتنی است از مطالعه و مقایسهٔ سندهای کتب صدوق به دست می‌آید که در طریق صدوق برای کتاب زید بن علی بین سعد بن عبداللّٰه و ابوالجوزاء، دست‌کم یک راوی افتاده است؛ زیرا معمولاً احمد بن ابی‌عبداللّٰه برقی بین این دو قرار دارد و سعد بن عبداللّٰه به طور معمول باواسطه از ابوالجوزاء نقل می‌کند.۵ در طریقی که صدوق به کتاب عمرو بن خالد ذکر کرده همین افراد حضور دارند، جز آنکه به جای ابوالجوزاء از هیثم بن ابی‌مسروق نهدی یاد شده که نجاشی او را قریب‌الامر و اهل کوفه معرفی کرده است. کشی نیز هیثم و پدرش را فاضل خوانده است.۶

۲۰ حدیث از ۲۶ حدیث صدوق از احادیث عمرو بن خالد به روایت حسین بن علوان است. در بیشتر این روایات (یعنی در ۱۱ روایت) نیز ابوالجوزاء راوی حسین بن علوان است و تنها در سه مورد هیثم بن ابی‌مسروق راوی حسین است.۷ از این یافته‌ها می‌توان نتیجه گرفت که طریقی که صدوق برای کتاب زید بن علی علیه السلام به

1.. برای نمونه ر.ک: ابونعیم اصفهانی، ذكر اخبار اصفهان، ج۲، ص۱۶۲. در این روایت مدح عمر بن خطاب از زبان پیامبر صلی الله علیه و اله بیان می‌شود.

2.. نجاشی، همان.

3.. تنها طوسی وی را توثیق می‌كند (الفهرست، ص۱۳۵) و نجاشی با الفاظ مدح او را می‌ستاید (الرجال، ص۱۷۷).

4.. نجاشی در درستی داستان ملاقات سعد بن عبداللّه و امام حسن عسکری علیه السلام تردید می‌افکند و طوسی وی را در زمرهٔ «آنان كه از ائمه روایتی ندارند» می‌آورد (الرجال، ص۴۲۷).

5.. برای نمونه ر.ک: صدوق، ثواب الاعمال، ص۴۵؛ همو، معانی الاخبار، ص۱۷۳.

6.. نجاشی، همان، ص۴۳۷؛ كشی، همان، ج۲، ص۶۷۰. شیخ طوسی بدون جرح و تعدیل به كتاب هیثم طریق ارائه می‌دهد (الفهرست، ص۲۶۰) و او را در شمار «آنان‌كه از ائمه روایتی ندارند» یاد می‌كند (الرجال، ص۴۴۹).

7.. صدوق، الامالی، ص۵۶۳؛ همو، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۶۵؛ همو، معانی الاخبار، ص۲۰۳.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49975
صفحه از 575
پرینت  ارسال به