205
زیدیه و حدیث امامیه

بودند. از سوی دیگر شهر کوفه هم پایگاه شیعیان و به‌ویژه مذاهب خاصی بود که در دیگر شهرهای مسلمانان رواجی نداشت. از جمله جنبش زیدیه از این شهر آغاز شد. بیشتر کتاب‌های حدیثی شیعیان امامی نیز ابتدا در این شهر شکل می‌گرفت و بعد به قم و بغداد می‌رسید.۱

در منابع امامی

روایات فضایل‌گونهٔ قیس بن ربیع به‌وفور در منابع امامی یافت می‌شود؛ اما او تنها در تعداد اندکی از اخبار، راوی امام صادق علیه السلام۲ و امام باقر علیه السلام است و بیشتر اسناد او به پیامبر صلی الله علیه و اله، امام علی علیه السلام یا صحابه می‌رسد. قیس در روایتی که غلوآمیز و برساختهٔ راویان متأخر به نظر می‌آید، از مهمان شدن خود در حضور امام باقر علیه السلام خبر می‌دهد که به ناگه سفره‌ای شگفت در مقابلشان حاضر می‌شود و ظروف غذا به دستور امام حرکت کرده یا سخن گفته‌اند.۳

قیس همچنین با واسطه خبری از امام باقر علیه السلام در نهی از مسح بر خفین نقل می‌کند؛۴ درحالی‌که همو در خبری دیگر سیرهٔ اعمش را در مسح بر خفین گزارش کرده است.۵

از منابع امامی نخستین تنها برقی به دو روایت قیس اشاره کرده است۶ و پس از او در کتاب‌های فضیلت‌نگاری توجه شایانی به روایات قیس شده است. در کتاب‌های محمد بن جریر طبری شیعی،۷ و در مئة منقبة،۸ اثر محمد بن احمد قمی، شمار

1.. برای تفصیل ر.ک: روح اللّه شهیدی و محمدعلی مهدوی‌راد، «سیر انتقال میراث مكتوب شیعه در آینهٔ فهرست‌ها»، علوم حدیث، ش۴۴، ۱۳۸۶ش، صص۱۴۰ به‌بعد.

2.. ر.ک: صدوق، ثواب الاعمال، ص۱۲۸.

3.. ر.ک: طبری، نوادر المعجزات، ص۱۳۳.

4.. مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۰۳.

5.. علی بن جعد، همان، ص۱۲۴.

6.. برقی، المحاسن، ج۱، ص۶۱ و ج۲، ص۵۴۵.

7.. طبری، المسترشد، صص۲۸۶، ۴۸۶، ۶۱۳، ۶۳۲، ۶۳۹؛ طبری، دلائل الامامه، صص۱۴۲، ۱۵۳، ۲۱۸؛ همو، نوادر المعجزات، همان.

8.. محمد بن احمد قمی، مائة منقبة، صص۱۸، ۲۸، ۱۳۲.


زیدیه و حدیث امامیه
204

بااین‌همه نمی‌توان وی را همانند حسن بن صالح بن حی از نزدیکان یا بزرگان یا حتی باورمندان به بتریه دانست؛ زیرا او از کارگزاران منصور عباسی بوده و منصور در نبردی سخت با زیدیه و انقلابیان علوی بوده است. پس احتمالاً قیس بن ربیع با حکومت وقت موافق بوده که به چنین جایگاهی رسیده است. بنابراین نقل او از امامان زیدی یا شیعی را باید به پای کثرت نقلش از همهٔ بزرگان و محدثان هم‌عصرش گذاشت.

این نکته نیز درخور توجه است که به رغم روایات فراوان قیس در فضایل علی علیه السلام و اهل‌بیت، هیچ یک از رجال‌شناسان به تشیع و علی‌دوستی او اشاره نکرده‌اند.۱ بنابراین اگر این روایات را یکسره برساخته و منسوب به وی ندانیم، دست‌کم باید آنها را حاصل غلوهای راویان بعدی در روایات او فرض کنیم؛ مخصوصاً با توجه به اینکه قیس بن ربیع داماد ابوحصین عثمان بن عاصم کوفی (۱۲۷ق) بوده است که در وصفش گفته‌اند: «از طرف‌داران عثمان بوده است».۲ علاوه بر این رابطهٔ سببی، قیس بن ربیع پُرروایت‌ترین راوی ابوحصین هم هست. پس به نظر می‌رسد اطرافیان و نزدیکان قیس، که وی از آنها تأثیر می‌پذیرفت، از مخالفان زیدیه بوده‌اند.

شاهد دیگر در دوری قیس بن ربیع از زیدیه اینکه او به رغم کثرت روایت، هیچ حدیثی از فقیه مشهور بتریه حسن بن صالح بن حی (۱۶۷ق)، که هم‌عصر و هم‌شهر او بوده، نقل نکرده است. گویا هم‌مذهب و هم‌رتبه جلوه دادن این دو محدث هم‌عصر کوفی، کار راویان مشترکشان است که هر دو محدث را دارای تمایلات شیعی نشان داده‌اند. از سوی دیگر ویژگی‌های مشترک این دو شخصیت ـ مثل اینکه هر دو محدث و ساکن کوفه بودندـ سبب شد پندار بتری بودن قیس بن ربیع بیشتر پذیرفته شود. در واقع بتریان بیشتر از جارودیان متمایل به فقه، مخصوصاً فقه اهل سنت، و نقل حدیث

1.. تنها در یك نقل از احمد حنبل پرسیده می‌شود: «چرا روایات قیس ترك شد؟» و او به شیعه بودن قیس اشاره می‌كند (ابن‌عدی، همان، ج۶، ص۳۹). این نقل نیز در منابع پیشین بدون اشاره به تشیع قیس گزارش شده است؛ ر.ک: ابن‌ابی‌حاتم رازی، الجرح والتعدیل، ج۷، ص۹۸.

2.. ر.ک: ابن‌ابی‌حاتم رازی، همان، ج۶، ص۱۶۰؛ عجلی، همان، ج۲، ص۱۲۹.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49757
صفحه از 575
پرینت  ارسال به