201
زیدیه و حدیث امامیه

درهم کردن اسناد و شیوخ حدیث: چندین راوی که شاهد مجالس درس قیس بوده‌اند گواهی داده‌اند که وی سند روایات را درهم می‌کرده و روایات مغیره را به منصور، و روایات منصور را به فراس نسبت می‌داده است.۱ به نظر می‌رسد این ضعف قیس به سبب بی‌توجهی او یا ضعفش در به‌خاطرسپاری مطالب بوده است. پس خودآگاهانه و برای هدف خاصی چنین نکرده است.

دست بردن پسرش در کتاب‌هایش: احمد بن حنبل گفته است: «پسر قیس احادیث مسعر بن کدام، سفیان ثوری و دیگر محدثان پیشین را در حدیث پدرش داخل می‌کرد و او نمی‌دانست».۲ دیگران نیز تصریح کرده‌اند که ضعف قیس به سبب پسرش است که در کتاب پدر دست می‌برد و آنها را دگرگون می‌کرد؛ ازاین‌رو ناقدان حدیث وقتی اسناد را بازبینی کردند احادیث قیس را انکار کردند.۳

وجههٔ بد سیاسی: بنابر نقل‌ها ابوجعفر منصور (۱۵۸ق) قیس بن ربیع را کارگزار مدائن کرد. در آنجا قیس با زیاده‌روی در اجرای حد بر مردی سبب مرگ او شد. پس از آن مردم از وی بسیار بیزار شدند.۴ تاآنجاکه وقتی در مسجد حدیث می‌گفت بسیاری از مردم مسجد را ترک می‌کردند و حتی با توصیه‌های شعبه هم بازنمی‌گشتند.۵

اساتید ناشناخته و شاگردان ضعیف: برخی مشایخِ روایاتِ قیس بن ربیع را ناشناخته («هو شیخ» یا «شیخ مجهول»)۶ و بعضی را هم ضعیف و نامعتبر («من الغلاة فی الرفض»)۷ وصف کرده‌اند. به نظر می‌ر‌سد شور و ولع قیس در اخذ روایت سبب شده بود که او حتی از اساتید غیرمعتبر و گمنام نیز حدیث بشنود و همین مزید

1.. ر.ک: ابن‌ابی‌حاتم رازی، همان، ج۷، ص۹۸؛

2.. ر.ک: ابن‌عدی، همان، ج۶، ص۳۹.

3.. ر.ک: بخاری، التاریخ الصغیر، ج۲، ص۱۵۸؛ خطیب بغدادی، همان، ج۱۲، ص۴۵۵.

4.. خطیب بغدادی، همان، ج۱۲، ص۴۵۵؛ عقیلی، الضعفاء الكبیر، ج۳، ص۴۷۱.

5.. عقیلی، همان، ج۳، ص۴۷۱.

6.. برای نمونه ر.ک: عقیلی، همان، ج۳، ص۴۶؛ ابن‌ابی‌حاتم رازی، همان، ج۶، ص۳۰۹ و ج۷، ص۷۱.

7.. عقیلی، همان، ج۴، ص۱۶۴.


زیدیه و حدیث امامیه
200

مخالفان و موافقان قیس بن ربیع را می‌توان از داوری‌ها و سخنانشان دربارهٔ او تشخیص داد. برای مثال یحیی بن سعید قطان (۱۹۸ق) بارها بر قیس خرده گرفته است.۱ وکیع بن جراح (۱۹۷ق) نیز هرگاه از قیس روایت می‌کرد، می‌افزود: «خدا به داد برسد» (واللّٰه المستعان).۲ او قیس را ضعیف می‌دانست و می‌گفت: «از قیس حدیثی سماع نمی‌کنیم مگر هنگامی که آن حدیث را نزد دیگری نیابیم».۳

در مقابل شعبة بن حجاج (۱۶۰ق) قیس را می‌ستود و به شاگردانش سفارش می‌کرد: «از قیس روایت بگیرید پیش از آنکه درگذرد».۴ همو یحیی بن سعید قطان را به سبب خرده گرفتن و بدگویی از قیس در حضور دیگران با تندی سرزنش و تمسخر کرده است.۵ ابونعیم فضل بن دکین (۱۳۰-۲۱۸ق) نیز از دوستداران و راویان قیس است و در مواردی از وی دفاع کرده و در مدح او سخن گفته است.۶

به نظر می‌رسد داوری‌های متناقض دربارهٔ روایات قیس و به‌ویژه بدگویی از او از سال‌های پایانی عمر وی آغاز شده و تا دویست سال پس از درگذشتش ادامه داشته است تا اینکه ابن‌عدی (۳۶۸ق) پس از بررسی و ارزیابی روایات قیس بن ربیع اعلام می‌کند چنان‌که شعبه گفته است: «هیچ اشکالی بر او نیست» (لا بأس به).۷ اکنون این پرسش رخ می‌نماید که چه عواملی سبب ضعیف دانستن قیس بن ربیع در این سال‌ها شده است؛ آیا وی نیز همانند حسن بن صالح بن حی به سبب باورهای خاص و نزدیکش به زیدیه چنین نکوهش و طرد شده است؟

بررسی سخنان رجال‌شناسان و تاریخ‌نویسان چند عامل مؤثر در مذمت قیس بن ربیع را نشان می‌دهد که می‌توان آنها را چنین دسته‌بندی کرد:

1.. خطیب بغدادی، همان، ج۱۲، ص۴۵۳.

2.. احمد حنبل، العلل، ج۳، صص۳۶۸، ۴۳۷، ۴۵۸.

3.. خطیب بغدادی، همان، ج۱۲، ص۴۵۶.

4.. ابن‌ابی‌حاتم رازی، همان، ج۷، ص۹۶.

5.. افراد زیادی این ماجرا را نقل كرده‌اند كه نشان می‌دهد شاهدان گفت‌وگوی شعبه و قطان زیاد بوده‌اند؛ ر.ک: ابن‌ابی‌حاتم رازی، همان، ج۱، ص۱۵۰ و ج ۷، ص۹۷؛ خطیب بغدادی، همان، ج۱۲، صص۴۵۳ به‌بعد.

6.. ابن‌ابی‌حاتم رازی، همان، ج۷، ص۹۷.

7.. ابن‌عدی، الكامل فى ضعفاء الرجال، ج۶، ص۴۶.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49846
صفحه از 575
پرینت  ارسال به