195
زیدیه و حدیث امامیه

هستند که یا خود شاهد ماجرا نبوده‌اند و یا متهم به کذب و جعل حدیث‌اند.۱

حاصل آنکه گرچه این افراد تقریباً در یک دوران می‌زیسته‌اند و همگی دوستدار امام علی علیه السلام و قائل به برتری ایشان بوده‌اند، اما در بسیاری جهات دیگر با یکدیگر فاصله و تفاوت داشته‌اند. ازاین‌رو بعید است که بتوان آنها را در انجمنی واحد برای تشکیل باور بتریه فرض کرد؛ پس احتمالاً جمع افکار مشترک آنها و قرار دادنشان در یک جمع واحد، کار راویان بعدی باشد. فان اس نیز پس از بررسی یکایک افراد یادشده در این اخبار، به این نتیجه می‌رسد که ممکن نیست این افراد گروه منسجمی را تشکیل داده باشند؛ زیرا این افراد به طور خاص تحت تأثیر زید بن علی نبوده‌اند و نمی‌توان اثبات کرد که مراد مورخان از زیدیه این افراد باشد.۲

تصفیه‌کنندگان

به نظر می‌رسد برخی راویان بتری یا مایل به شیعه، که اغلب ضعیف یا ناشناخته‌اند، احادیث فقهی، سیاسی، اعتقادی و تاریخی حکم بن عتیبه را گزینش کرده‌اند تا با استفاده از اعتبار او اصول اعتقادی و فقهی مکتب خود را تقویت کنند. رد پای بسیاری از این راویان را می‌توان در سلسله سندهای منتهی به حکَم جست؛ از جمله: عمرو بن قیس ملائی،۳ عمرو بن ابی‌المقدام۴ و حسن

1.. به طور مثال عبدالرحمان بن حجاج، راوی یكی از این اخبار، تا عصر امام رضا علیه السلام زنده بوده و امام باقر را درك نكرده است (ر.ک: نجاشی، همان، ص۲۳۸). ازاین‌رو نمی‌تواند راوی و شاهد خبر باشد. یا ابومریم انصاری كه به غلو در تشیع و كذب و جعل متهم است (ر.ک: ابن‌عدی، الكامل فى ضعفاء الرجال، ج۵، ص۳۲۸). گفته‌اند او چون مشایخ بسیاری را می‌شناخت، احمد بن حنبل توثیقش كرده است (عقیلی، همان، ج۳، ص۱۰۲). شاید توثیق نجاشی نیز به همین سبب باشد (ر.ک: الرجال، ص۲۴۶).

2.. فان اس، علم الكلام والمجتمع، ج۱، ص۳۵۵.

3.. شیخ طوسی و كشی او را بتری معرفی می‌كند (طوسی، الرجال، ص۱۴۲؛ كشی، الرجال، ج۲، ص۶۸۸). وی روایات مسح بر خفین (مسلم، همان، ج۱، ص۱۶۰)، چندین روایت فضیلت اهل بیت (طبری، دلائل الامامه، صص۴۴۵، ۴۴۶) و در مواردی احكام فقهی از امام علی علیه السلام (طبرانی، المعجم الكبیر، ج۱۱، ص۳۱۷) را از حكَم نقل كرده است.

4.. ر.ک: فراء، معانی القرآن، ج۲، صص۱۶۹، ۴۰۱. پدر عمرو، ثابت بن هرمز، را از بزرگان بتریه برشمرده‌اند (ر.ک: كشی، همان).

زیدیه و حدیث امامیه
194

باشد، این نتیجه به دست می‌آید که بتریه تنها برخی از قواعد و فتاوای فقهی حکم بن عتیبه را برگرفته‌اند.

گذشته از اینها روایاتی هست که در آنها از حکم بن عتیبه در زمرهٔ سران بتریه یاد شده است. از امام باقر علیه السلام نقل کرده‌اند که حکم بن عتیبه، سلمة بن کهیل، کثیرالنواء، ابوالمقدام و تمار، عاملان گمراهی بسیاری از مردم بوده‌اند.۱ همگی این افراد، به‌ویژه کثیرالنواء و ابوالمقدام، از سران بتریه بوده‌اند. در روایاتی دیگر حکَم را با سلمه یا ابوالمقدام می‌بینیم که برای پرسش نزد امام می‌روند۲ و یا امام ایشان را چنین سرزنش می‌کند: «اگر شرق و غرب عالم را بگردید، علم تنها نزد اهل‌بیت است».۳ اما دلایلی برای تردید در صحت این گونه روایات وجود دارد.

نخست آنکه از این افراد در منابع اهل سنت هم روایاتی نقل شده است و حتی اهل سنت سیره و سخنان آنها را هم گزارش کرده‌اند؛ اما در هیچ یک از آنها این افراد را با هم نمی‌بینیم.

دوم آنکه بنابر این روایات، این گروه که به سران بتریه شهره‌اند در عصر امام باقر علیه السلام گرد آمده و مکتبی متفاوت را شکل داده‌اند؛ درحالی‌که قیام زید، و متعاقب آن شکل‌گیری فرقهٔ بتریه و اندیشه‌های خاص آنان، سال‌ها پس از درگذشت امام باقر علیه السلام رخ داده است. منطقی نیست که آن امام در زمان حیاتش به رد و نفی اندیشه‌های آتی آنان پرداخته باشد.

سوم اینکه این افراد از نظر سِنی، علمی، شهرت و مقام اجتماعی در یک سطح نیستند؛ بلکه اختلاف زیادی بین آنها وجود دارد؛ برای مثال کثیرالنواء و سالم بن ابی‌حفصه (۱۳۷ق) سال‌ها بعد از حکَم زیسته‌اند و امکان ملاقاتشان بسیار اندک است.

چهارم اینکه سند این روایات ضعیف است و معمولاً افرادی ناقل این روایات

1.. ر.ک: عیاشی، همان، ج۱، ص۳۲۶؛ كشی، همان، ج۲، ص۵۰۹.

2.. ر.ک: كلینی، همان، ج۷، ص۳۸۵.

3.. كشی، همان، ج۲، ص۴۶۸ و نیز با تعابیری مشابه: نجاشی، همان، ص۳۶۰.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49383
صفحه از 575
پرینت  ارسال به