روایاتش از عمر و خلفای دیگر است. وی حتی برخی فتاوایی را که دیگران از صحابه روایت کرده‌اند، به امام علی علیه السلام رسانده است.^۱ از مجموع این شواهد برمی‌آید که حکم بن عتیبه امام علی علیه السلام را، دست‌کم در علم و فقاهت، برتر از خلفای دیگر می‌دانسته است.

ارتباط حَکَم با بتریه

گذشته از اعتقاد به برتری علی علیه السلام، یکی از عواملی که احتمالاً سبب نزدیکی و عنایت بتریه به حکم بن عتیبه شده، آسان‌گیری وی در فتاوای فقهی است. او در حوزهٔ احکام فقهی از دیگر فقیهان معاصرش مانند ابراهیم نخعی (۹۶ق) و عطاء بن ابی‌رباح (۱۱۵ق) سهل‌گیرتر بوده است؛ چنان‌که جواز مسح بر پاپوش در سفر را، که در فقه اهل سنت رایج است و مختص فقه حکَم نیست، با چندین سند گزارش کرده است.^۲ حکَم برخلاف دیگر فقهیان خوردن ذبح مُحرِم را برای دیگران جایز می‌داند.^۳ جواز شهادت زنازاده،^۴ وضو گرفتن و غسل کردن با برف^۵ و نماز با نعلین^۶ از دیگر نمونه‌های دال بر این مشرب فقهی اوست.

بااین‌همه برخی دیدگاه‌های فقهی حکم بن عتیبه با فقه بتریان ناهماهنگ است. پیش‌تر گفتیم که طبق یک منبع زیدی، بتریه جهر بسمله را در نماز ترک کردند؛‌ اما حکم بن عتیبه روایت کرده است: «علی بسم اللّٰه الرحمن الرحیم را در نماز بلند می‌خواند».^۷ اگر آن منبع زیدی (کتابی از ابن‌مرتضی متوفای۸۴۰ق) درست گفته

که از او کرده‌اند فتوا داده است؛ پس او در زمینهٔ فقه مرجعی معتبر نزد عموم مسلمانان به حساب می‌آمده است.

از سوی دیگر حکَم رابطه‌ای خوب با دوستداران علی علیه السلام داشته است. برای مثال او حجاج بن ارطاهٔ (۱۴۷ق) را، که جوانی بیست‌ساله بود، برای افتاء در مسجد کوفه می‌نشاند و خود در مقابلش می‌نشست. این حجاج همان قاضی بصره است که بعد از هر قضاوتش می‌گفت: «هذا قضاء أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب».^۱

البته حکم بن عتیبه با وجود تمایل به تشیع، در مجالس اهل سنت نیز رفت‌وآمد و اعتبار داشته است؛ به طور مثال گفته‌اند یک روز که قاریان کوفه در خانهٔ حکَم جمع بودند، بهترین قاری را فردی عثمانی^۲ معرفی کردند. این شواهد حاکی از آن است که حکم بن عتیبه بر باور عموم مردم هم‌عصرش، یعنی اهل سنت، بوده است و تنها به سبب دوستی‌اش با علی علیه السلام به او نسبت تشیع داده‌اند.

البته این را نیز باید افزود که او به تفضیل امام علی علیه السلام نیز معتقد بود. از شعبه نقل شده است: «حکَم علی را بر ابوبکر و عمر ترجیح می‌داد».^۳ مؤید این خبر، برخی از روایات خود حکَم است. برای مثال او گزارش کرده است که علی علیه السلام دربارهٔ آزادی کنیزی که برای مالکش فرزند می‌آورد، با عمر مخالفت کرده است.^۴ از سوی دیگر، حکم بن عتیبه در دفاع از متعه و بدون ارائهٔ سند گفته است: «قال علی: لولا أن عمر نهى عن المتعة ما زنا إلا شقی».^۵ در همین راستا حَکم در طریق خبری از عمر قرار می‌گیرد که خودش اعتراف می‌کند که متعه سنت رسول خدا صلی الله علیه و اله بوده است و او بنا به مصلحت آن را ترک کرده است.^۶ پیش‌تر نیز گفتیم که شمار روایات حکَم از امام علی علیه السلام بیش از