177
زیدیه و حدیث امامیه

راویان بی‌کتاب

در منابع رجالی امامیه هفده راوی زیدی معرفی شده‌اند که کتابی ندارند و تنها گاه روایاتشان در منابع روایی امامیه نقل شده است. هرچند از میان این هفده نفر نیز برخی همانند حکم بن عتیبه و سلمة بن کهیل را باید از شمار راویان زیدی (به معنای فرقه‌ای که پس از قیام زید شکل گرفت) خارج کرد؛ زیرا اینان پیش از قیام زید درگذشته‌اند و بنابراین اصلاً نمی‌توان آنها را زیدی شمرد. بااین‌حال در این میان شرح‌حال حکم بن عتیبه را به جهت اهمیت ویژهٔ او به‌تفصیل بررسی خواهیم کرد. قیس بن ربیع نیز از راویانی است که گرچه کتابی ندارد، روایات بسیار زیادی نقل کرده است و ازاین‌رو در شناسایی شخصیت او نیز کمی بیشتر خواهیم کاوید. اما برخی از این راویان هم به‌کلی ناشناخته‌اند؛ مانند محمد بن زید، محمد بن سالم بیاع القصب، ابومصعب زیدی و یوسف بن حارث، که به رغم جست‌وجوی گسترده اطلاعاتی راجع به ایشان یافت نشد.

۱. حکم بن عتیبه۱ (۴۶۲-۱۱۴ق)

کنیهٔ او در منابع شیعی «ابومحمد»، و در منابع اهل سنت «ابوعبداللّٰه» است.۳ به نظر می‌رسد حکَم اصالتاً عرب نبوده است؛ زیرا او را مولای زنی از قبیلهٔ «کِنده»۴ معرفی کرده‌اند و خانه‌اش نیز در چهارراه محلهٔ کِنده در کوفه بوده است.۵ حکم بن عتیبه زید

1.. در برخی ضبط‌‌ها نام پدرش «عیینه» ذكر شده است (برای نمونه ر.ک: كشی، همان، ج۲، ص۴۶۸) كه به نظر می‌رسد تصحیف و تحریف «عتیبه» باشد؛ زیرا ضبط دوم شهرت و رواج بیشتری دارد.

2.. گفته‌اند در سال ولادت ابراهیم نخعی (۹۶ق) به دنیا آمده و ازاین‌رو با ابراهیم هم‌سن بوده است. ر.ک: ابن‌سعد، الطبقات الكبرى، ج۶، ص۳۳۱.

3.. ر.ک: نجاشی، همان، ص۳۵۹؛ طوسی، الرجال، صص۱۱۲، ۱۳۱. در احادیث خطاب امام باقر علیه السلام به او «یا ابامحمد» است. ر.ک: عیاشی، همان، ج۲، ص۱۴؛ در منابع اهل سنت برای نمونه ر.ک: ابن‌قتیبه، المعارف، ص۴۶۴.

4.. شیخ طوسی این زن را «الشموس بنت عمرو الكندی» معرفی می‌كند. ر.ک: الرجال، ص۱۳۱.

5.. ابن‌سعد (۲۳۰ق) این خانه را دیده و مكان دقیق آن را شهارسوج (یا شارسوك كه معرب چهارسوق فارسی است) كنده رو به خیابان وصف می‌كند؛ ر.ک: ابن‌سعد، همان.


زیدیه و حدیث امامیه
176

تنها به کتاب الفرائض وی از امام صادق علیه السلام اشاره کرده و بدان طریق داده است.۱ مشخص نیست «زیدی» نسب اوست یا مذهبش. ازآنجاکه همهٔ راویان طریق طوسی به جز یکی مجهول‌اند، احتمال زیدی بودن محمد بن عمر تقویت می‌شود؛ تنها راوی شناخته‌شدهٔ این طریق حسن بن محمد بن یحیی علوی (۳۵۸ق)، مشهور به پسر برادر طاهر، است که او هم احادیث بسیاری در منابع زیدی نقل کرده۲ و استاد عالمان اهل سنت نیز بوده است.۳ ابن‌غضائری او را به‌شدت تکذیب کرده و حتی او را از کسانی دانسته که آشکارا حدیث جعل می‌کنند. به گفتهٔ غضائری او مردانی غریب و ناشناخته را نام می‌برد که کسی آنها را نمی‌شناسد.۴ به نظر می‌رسد راویانی که حسن علوی برای کتاب محمد بن عمر نام می‌برد از این گروه هستند؛ زیرا به رغم کنکاش بسیار هیچ یک از این افراد شناخته نشدند.

محمد بن عمر نیز نامی مشترک بین بسیاری از راویان است. با پیگیری روایات حسن علوی،۵ به محمد بن عمر واقدی (۲۰۷ق) تاریخ‌نگار مشهور می‌رسیم. واقدی را رجال‌شناسان اهل سنت به‌تفصیل معرفی کرده‌اند و باآنکه منابع زیدی نیز از او یاد کرده‌اند و گزارش‌های او را دربارهٔ قیام‌های زیدیه و علویان آورده‌اند،۶ هیچ کس به زیدی بودن وی تصریح نکرده است. ازاین‌رو نمی‌توان به‌قطع او را همان راوی مورد نظر دانست. افزون بر آن واقدی شصت سال پس از امام صادق علیه السلام درگذشته است و تخصصش هم تاریخ و سیره بوده است، نه فقه که ظاهراً موضوع کتاب محمد بن عمر زیدی است. به‌هرروی محمد بن عمر واقدی در کتاب‌های حدیثی امامیه روایتی درخور ذکر ندارد.۷

1.. طوسی، الفهرست، ص۲۳۰.

2.. برای نمونه ر.ک: شجری، الامالی الاثنینیه، صص۴۸۴، ۵۵۲، ۶۴۹.

3.. برای نمونه ر.ک: خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۴ و ج۶، ص۵۲ و ج۷، ص۳۰۴ و ج۷، ص۳۲۱.

4.. ابن‌غضائری، همان، ص۵۴. نجاشی نیز به ضعف او و روایات منكر وی از مجاهیل اشاره دارد؛ ر.ک: الرجال، ص۶۴.

5.. برای نمونه ر.ک: حاكم نیشابوری، المستدرك، ج۳، صص۱۶۲، ۱۷۲.

6.. ر.ک: ابن‌عدی، الكامل فى ضعفاء الرجال، ج۶، ص۲۴۱.

7.. تنها می‌توان به برخی گزارش‌های تاریخی وی كه گاه مؤلفان امامی بدان اشاره كرده‌اند، توجه داد؛ ر.ک: صدوق، معانی الاخبار، ص۵۷؛ طوسی، الامالی، ص۳۸۶.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49639
صفحه از 575
پرینت  ارسال به