167
زیدیه و حدیث امامیه

شد و در قالب یک فرقهٔ مستقل رخ نمود. فرقهٔ «سمطیه» با رهبری یحیی بن ابوسمط بر این باور بودند که دیباج جانشین پدرش امام صادق علیه السلام است. آنان از امام صادق علیه السلام نقل می‌کردند که امام باقر علیه السلام شباهت محمد دیباج به پیامبر صلی الله علیه و اله و سنت علی علیه السلام را پیش‌بینی کرده است.۱

دیباج در ایران

چند ماه پس از درگذشت امام رضا علیه السلام، محمد بن جعفر نیز در جرجان درگذشت و همان‌جا مدفون شد. بنابر نقل‌ها مأمون برای مراسم خاک‌سپاری وی احترام بسیار نهاده و او را بزرگ داشته است.۲ به نظر می‌رسد ارادت مأمون به بیشتر علویان، حتی پس از دستگیری یا تبعید اجباری آنها، بخشی از منش و سیرهٔ او بوده است. آرامگاه وی زیارتگاه خیل مردم بوده است۳ و برخی پسران و نوادگانش نیز در همان منطقه دفن شده‌اند.۴

از سخن ابن‌عدی که گفته است: «برخی از محدثان جرجان از وی روایت نقل کرده‌اند»۵ (و در عمل نیز چنین بوده است) برمی‌آید که دیباج مدتی پیش از وفاتش در جرجان زیسته است. در تاریخ جرجان به حدیث‌نویسی اهالی این شهر از او تصریح شده است.۶ همچنین این منبع تاریخی از چهار پسر وی و مادرانشان یاد کرده است.۷ اهل سنت به واسطهٔ همین پسران روایاتی از دیباج گزارش کرده‌اند. به نظر می‌رسد حضور این امام‌زاده و فرزندانش در ایران سبب نشر و گسترش سخنان وی از امام صادق علیه السلام شده است. دقت در اسناد روایاتی که از دیباج و فرزندانش نقل شده است نشان می‌دهد احادیث وی دست‌به‌دست در شهرهای مختلف ایران از جمله گرگان،

1.. ر.ک: نوبختی، فرق الشیعه، ص۷۶.

2.. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۳۶۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۱۴.

3.. سهمی، تاریخ جرجان، ص۳۶۰.

4.. همان، ص۳۳۳؛ ابوالفرج اصفهانی، همان، ص۴۵۲.

5.. ابن‌عدی، همان، ج۶، ص۲۲۸.

6.. سهمی، همان، ص۳۶۰.

7.. همان.


زیدیه و حدیث امامیه
166

است.۱ احتمال دارد این اخبار، که با سیرهٔ رفتاری امام رضا علیه السلام و دیباج نمی‌سازد، برساختهٔ غالیان امامی باشد تا بر حقانیت و بزرگی امام بیشتر تأکید شود.

از سوی دیگر برخی اصحاب سرشناس امامیه قیام نافرجام محمد بن جعفر را، که منجر به تسلیم ذلیلانهٔ او و پس گرفتن بیعتش شد، به بدی و زشتی یاد کرده‌اند. عبدالعظیم بن عبداللّٰه حسنی (۲۵۲ق) در سند روایتی قرار دارد که به محمد بن جعفر منتهی می‌شود و موضوع آن حدیث لوح و اسامی دوازده امام است. عبدالعظیم حسنی پس از نقل این حدیث، شگفتی خود را از قیام ناقل حدیث چنین ابراز کرده است: «العجب کل العجب لمحمد بن جعفر وخروجه وقد سمع أباه علیه السلام یقول هذا ویحکیه».۲ در متن این خبر، که ناقلانش سادات حسنی و علویان هستند، آمده است: «امام باقر لوح را مقابل همهٔ فرزندانش و نیز زید بن علی بیرون آورده و آن را نشان داده است». ازاین‌رو به نظر می‌رسد گروهی از سادات حسنی که با امامیه همساز بوده‌اند کوشیده‌اند بین قیام زید بن علی و پیروانش هماهنگی ایجاد کنند.

ادعای مهدویت

از برخی شواهد برمی‌آید که دیباج ابایی از ادعای مهدویت نداشته است. چنان‌که وقتی یکی از چشمانش آسیب دید، خوشحال شد و پنداشت شاید به سبب این شباهت با مهدی موعود وی همان قائم آل محمد باشد.۳ همچنین گفته شده که دیباج پس از تصرف مکه بر در مساجد آیهٔ (جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ)۴ را نگاشت.۵ شایان توجه است که ناقل برخی اخبار دربارهٔ چگونگی نبرد قائم خود دیباج است.۶

از گزارش‌های تاریخی برمی‌آید ادعاهای دیباج پس از مرگش توسط عده‌ای دنبال

1.. همان، ج۱، ص۲۷۰.

2.. همان، ج۲، ص۵۱.

3.. ابوالفرج اصفهانی، همان، ص۳۵۹.

4.. اسراء: ۸۱.

5.. خطیب بغدادی، همان، ج۲، ص۱۱۳.

6.. ر.ک: نعمانی، همان، ص۳۳۴.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49617
صفحه از 575
پرینت  ارسال به