139
زیدیه و حدیث امامیه

است؛ اما این روایات در منابع امامی ذکر نشده‌اند. موضوع و محتوای این روایات، به استثنای یکی که دربارهٔ دستور امام به ذکر خیر ابوبکر و عمر است،۱ مفاهیمی سازگار با عقاید امامیه است.۲

افتادگی‌هایی از این دست در مجموعه روایات امامیه نشان از گزینش روایات حسن دارد. مشخص نیست این گزینش به دست چه کسی صورت گرفته است؛ راویان کتاب حسن ـ که طبق طرق مشهور حسن بن محبوب (۲۲۴ ق) است ـ یا مؤلفان کتاب‌ها؟ به نظر می‌رسد راویان یا مؤلفان نخستین، همچون حسن بن محبوب، دست به چنین گزینشی زده‌اند؛ زیرا صدوق که به کتاب حسن بن صالح دسترسی نداشته و بدان طریقی نداده است، روایات کمی از حسن بن صالح را، که همگی به نقل حسن بن محبوب است، آورده و احتمالاً این روایات برگرفته از کتاب حسن بن محبوب است. پس ابن‌محبوب روایات حسن بن صالح از امام صادق علیه السلام را دیده یا شنیده و برخی را گزارش کرده و باز از میان آنها برخی را کلینی، و کمتر از وی صدوق، نگاشته و ذکر کرده‌اند.

برآیند

سرنخ‌هایی از باورهای بتریه در اعتقادات و سخنان حسن بن صالح قابل ردیابی است؛ بااین‌همه نمی‌توان او را به‌تمامی بنیان‌گذار این فرقه دانست. اعتقادات حسن بن صالح در دورهٔ حیاتش چنان با عقاید بزرگان اهل سنت و باور عموم مردم نزدیک بوده است که نمی‌توان او را دارای مکتبی متمایز دانست؛ اما علویان و زیدیان پسین برخی اعتقادات خاص او را دست‌مایهٔ اندیشه‌های خود قرار داده و از سرشناسی وی بهره برده‌اند. شاید داوری فان اس درست‌ترین باشد که حسن بن صالح را حلقهٔ مفقودهٔ بتریان نخستین (کثیرالنواء) و محدثان شیعی کوفی (وکیع بن جراح و فضل بن

1.. ر.ک: ابن‌ابی‌حاتم رازی، التفسیر، ج۹، ص۲۸۲۷.

2.. از منابع زیدیه ر.ک: احمد بن عیسی، الامالی، ج۲، صص۱۱۹۹، ۱۲۸۴؛ از اسماعیلیه ر.ک: قاضی نعمان مغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۴؛ از اهل سنت ر.ک: بیهقی، السنن الكبری، ج۶، ص۱۴۴.


زیدیه و حدیث امامیه
138

أباعبداللّٰه علیه السلام/ سمعت جعفر بن محمد» که نشان می‌دهد او شخصاً از امام پرسیده یا سخنی شنیده است. حسن بن صالح در جوانی یا میان‌سالی (یعنی تا پیش از ۴۸ سالگی‌اش) امام صادق علیه السلام را دیده است؛ اما مکان دیدار مشخص نیست. ممکن است این دیدارها در مدینه باشد که محل سکونت امام بوده است، یا در مکه به هنگام سفر حج؛ اما به‌هرروی مصاحبت و همنشینی حسن با امام نباید گذرا و عبوری نبوده است؛ زیرا شمار روایات و پرسش‌ها زیاد و قابل توجه است؛ مگر آنکه ملاقات‌ها را چندین باره در نظر بگیریم.

آموختن فقه از امام صادق علیه السلام و گاه با واسطه از امام باقر علیه السلام، تأثیراتی در حدیث و فقه حسن بن صالح داشت. نخست آنکه کتاب‌های حسن بن صالح حاوی روایاتی از امام صادق علیه السلام بوده که مؤلفان امامی آنها را گزینش و نقل کرده‌اند. به این ترتیب بخشی از میراث حدیثی ـ فقهی صادقین علیهما السلام با واسطهٔ او به کتاب‌های امامیه بازگشت. دوم آنکه در فقه شخصی حسن بن صالح، همسویی با فقه صادقین و به تبع آن امامیه مشهود است؛ شریف مرتضی موارد فراوانی از توافقات فتاوای حسن بن صالح و آراء فقهی امامیه را ثبت و گزارش کرده است.۱ این در حالی است که در همان حکم فقهی گاه اوزاعی، شافعی، مالک یا ابوحنیفه با امامیه و حسن بن صالح مخالف‌اند.

گفتنی است کتاب یا روایاتی که حسن بن صالح از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند همانند برخی دیگر از کتاب‌های راویان غیرامامی، در سده‌های نخستینِ پس از نگارش و املاء، نزد مؤلفان امامی رواج نداشت. برقی (۲۷۴ق) و حسن صفار (۲۹۰ق)، هیچ یک در تألیفاتشان به روایات حسن از امام صادق علیه السلام اشاره نمی‌کنند. کلینی (۳۲۹ق) نخستین مؤلف امامی است که روایات حسن را به‌وفور نقل می‌کند. البته او و دیگر نویسندگان نیز همهٔ پرسش‌های فقهی یا غیرفقهی حسن از امام را منعکس نکرده‌اند؛ چنان‌که در منابع فرق دیگر برخی روایات حسن یافت می‌شود که در آنها تصریح می‌کند که آن مطالب را از ابوعبداللّٰه امام صادق علیه السلام شنیده یا پرسیده

1.. ر.ک: شریف مرتضی، الانتصار، صص۸۴، ۹۴، ۱۸۵، ۱۸۸، ۴۶۷، ۵۲۵، ۵۴۹؛ همو، الناصریات، صص۲۳۹، ۲۵۸.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49625
صفحه از 575
پرینت  ارسال به