133
زیدیه و حدیث امامیه

۰.اعتقاد به خروج و ترک نماز جمعه برای حسن بن صالح عیب نیست؛ زیرا او خروج با شمشیر را در مقابل حاکمان ستمگر جایز دانسته که مذهب و روش «سلف قدیم» بود.... شیوهٔ مبارزهٔ مسلحانه پایدار نماند؛ زیرا به حادثه‌های خونینی مثل واقعه حره و ابن‌اشعث انجامید که پند و عبرت دیگران شد.

به نظر ابن‌حجر رأی به شورش مسلحانه سبب قدح کسی مثل حسن بن صالح نمی‌شود که وثاقت و عدالتش اثبات شده و به ورع و حفظ مشهور است. او همچنین می‌کوشد اشکال شرکت نکردن نماز جمعه را این‌گونه برطرف کند که حسن نماز خواندن پشت سر فاسق را جایز ندانسته و به‌هرحال او مجتهد بوده و به فتوای خود عمل کرده است.۱ به نظر می‌رسد استدلال ابن‌حجر خالی از ایراد نیست؛ زیرا او می‌افزاید: «حسن بن صالح نیز هرگز خروج نکرد» که درست نمی‌نماید؛ زیرا حسن سال‌ها عیسی بن زید را در خانه‌اش مخفی نگه داشت. منابع زیدی نیز گزارش‌هایی از حضور حسن با عیسی در میدان‌های نبرد ثبت کرده‌اند.۲ افزون بر اینها، عالمان متأخر زیدی کوشش‌ها و توجیه‌های ابن‌حجر را برای وجاهت بخشیدن به شخصیت حسن بن صالح نپذیرفتند.۳

باور زیدی

شاخهٔ «صالحیه» از زیدیه را به حسن بن صالح منسوب کرده‌اند؛ اما در بیشتر موارد صالحیه و بتریه را یک فرقه دانسته‌اند.۴ احتمالاً انتساب یکی از فرقه‌های زیدیه به حسن بن صالح، سال‌ها بعد از درگذشت او صورت گرفته است؛۵ زیرا وی باورهای

1.. ابن‌حجر، تهذیب التهذیب، ج۲، ص۲۵۰.

2.. ابوالفرج اصفهانی از گفت‌وگویی بین حسن و عیسی دربارهٔ تعداد لشكریان به هنگام خروج خبر می‌دهد (مقاتل الطالبیین، ص۲۷۷). باید در نظر داشت كه گزارش‌های منابع زیدی نیز دربارهٔ بزرگان نخستین خودشان غالیانه و تناقض‌آمیز است.

3.. ر.ک: حوثی، تحریرالافكار، ص۷۱.

4.. شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۶۱. در مواردی نیز تنها به صالحیه اشاره شده است. برای مثال ر.ک: سمعانی، الانساب، ج۳، ص۵۱۱.

5.. احتمالاً این قول چند دهه پس از درگذشت حسن بن صالح مشهور شده است؛ زیرا جاحظ (۲۵۵ق) او را از بزرگان زیدیه در مقابل بزرگان فرق دیگر معرفی می‌كند. ر.ک: جاحظ، العثمانیه، ص۲۶۵.


زیدیه و حدیث امامیه
132

حلال است».۱ وی همچنین نقل کرده که ابراهیم نخعی و شعبی دُرد نبیذشان را ته‌نشین می‌کردند.۲ البته در صحت روایاتی که جابر برای حسن نقل کرده، تردید شده۳ و این احتمال نیز وجود دارد که رأی به جواز نبیذ از اعتقادات بعدی بتریه باشد که بر حسن بن صالح حمل شده است.

نگاه عالمان اهل سنت به حسن بن صالح

ویژگی‌های رفتاری حسن بن صالح، سبب مخالفت فقها و عالمان هم‌عصرش با وی شد. حتی سفیان ثوری که در مواردی با حسن هم‌نظر بود و هر دو فقیه یک شهر و شاگردان یک استاد بودند، به‌شدت نسبت به حسن بدگمان بود و به او نظر مثبتی نداشت. داستان‌های بسیاری از اختلافات و بدگویی‌های سفیان نسبت به حسن نقل شده است. از جمله اینکه روزی سفیان به مسجد رفت و حسن را در حال نماز دید. در این هنگام با گفتن «نعوذ باللّٰه من خشوع النفاق» کفش‌هایش را برداشت و به سمت ستونی دیگر رفت.۴

به‌تدریج بدگویی و انتقاد از حسن بن صالح به مرتبه‌ای رسید که محدثان برای نقل احادیث او با تردید و گاه ترس روبه‌رو می‌شدند.۵ زائدة بن قدامه (۱۶۱ق) از کسانی بود که در مسجد می‌نشست و مردم را از حسن و اصحابش برحذر می‌داشت.۶ همچنین زائده هر کس را که از نزد حسن بازمی‌گشت، به توبه وامی‌داشت.۷

با وجود این هجمه‌ها به نظر می‌رسد حسن بن صالح باز پس از مدتی جایگاه خود را در میان عالمان اهل سنت بازیافت. ابن حجر دربارهٔ او گفته است:

1.. ابن‌ابی‌شیبه، المصنف، ج۵، ص۴۸۹.

2.. همان، ص۴۹۹.

3.. برای نمونه ر.ک: ابن‌ماجه، السنن، ج۱، ص۲۷۷.

4.. مزی، تهذیب الکمال، ج۶، ص۱۸۰.

5.. ر.ک: عقیلی، الضعفاء الكبیر، ج۱، ص۲۳۱.

6.. مزی، تهذیب الکمال، ج۶، ص۱۸۱.

7.. عقیلی، همان،‌ ج۱، ص۲۳۲.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49558
صفحه از 575
پرینت  ارسال به