125
زیدیه و حدیث امامیه

تصریح کرده است۱ و این نیز نشانهٔ دیگری است که منبع طوسی شناخت کافی از این خاندان داشته است.

۱۱. ابوعبداللّٰه حسن بن صالح بن حی هَمْدانی (۱۰۰-۱۶۸ق)

حسن بن صالح اهل کوفه، از قبیلهٔ ثور همدان و راوی روایاتی از امام صادق علیه السلام است.۲ برخی او را در زمرهٔ اصحاب امام باقر علیه السلام هم نام برده‌اند؛۳ ولی بعید است که او این امام را دیده باشد؛ زیرا او تنها چند روایت معدود از ایشان دارد که آنها هم باواسطه است. گذشته از این، در زمان رحلت آن امام، حسن نوجوانی چهارده‌ساله بوده است. اهل سنت حسن بن صالح را توثیق می‌کنند؛۴ اما رجال‌شناسان امامی دربارهٔ او ساکت‌اند؛۵ نجاشی او را صاحب «کتاب» و طوسی صاحب «اصل» می‌داند.۶ ابن‌ندیم سه کتاب وی را نام می‌برد: التوحید، امامة ولد علی من فاطمة، الجامع فی الفقه.۷ کتاب دوم حسن هم‌راستا با عقاید بتریه و زیدیه است که امامت را در فرزندان انقلابی فاطمه علیها السلام می‌دانند. گفته شده حسن این کتاب را در واکنش به ادعای عباسیان نگاشته که خلافت و امامت را حق خود می‌دانستند که از نسل عموی پیامبر صلی الله علیه و اله و قرشی بودند.۸ طوسی حسن را زیدی معرفی می‌کند و فرقهٔ «صالحیه» را منسوب به او می‌داند.۹

1.. ر.ک: طوسی، الرجال، ص۲۹۲.

2.. همان، ص۱۸۰.

3.. همان، ص۱۳۰.

4.. ابن‌معین، تاریخ ابن‌معین بروایة الدوری، ج۱، ص۱۹۷.

5.. تنها صدوق، در ضمن سندی، به برتری پسرعموی حسن بن صالح، اشعث، بر حسن اشاره می‌كند (الامالی، ص۱۳۴؛ الخصال، ص۶۳۸). به نظر می‌رسد سند كاملاً سنّی است؛ زیرا خطیب بغدادی كامل‌تر و درست‌تر آن را نقل كرده است (ر.ک: تاریخ بغداد، ج۷، ص۳۹۸). پس تفضیل و مدحی كه ضمن سند بیان شده، از آن صدوق نیست.

6.. نجاشی، همان، ص۵۰؛ طوسی، الفهرست، ص۱۰۰.

7.. ابن‌ندیم، همان، ص۲۲۷.

8.. فان اس، علم الکلام والمجتمع، ج۱، ص۲۵۳-۲۵۴.

9.. طوسی این مطلب را اولین باری كه حسن بن صالح را در زمرهٔ یاران امام باقر علیه السلام نام می‌برد، آورده و وی را «صاحب مقاله» دانسته است (به این معنا که او دارای مذهب و فرقه بوده است). طوسی در یادكرد یاران امام صادق علیه السلام تنها به تعبیر مبهم «اسند عنه» دربارهٔ او اشاره دارد.


زیدیه و حدیث امامیه
124

تمایز این سه تن است.۱

از کتابی که نجاشی برای غالب بن عثمان همدانی زیدی یاد کرده، تنها یک روایت را ابن‌طاووس، با تصریح به کتاب غالب، از نسخه‌ای کهن نقل کرده است. این روایت منسوب به امام صادق علیه السلام و در تأیید قیام‌های سادات حسنی است.۲ ابن‌ندیم خبر داده که کتاب او متشکل از بیست ورقه بوده است.۳

در امالی احمد بن عیسی نیز یک روایت از غالب از امام صادق علیه السلام در فضیلت امام علی علیه السلام نقل شده است.۴ او همچنین در دو سند زیدی قرار دارد که موضوعشان پیش‌بینی قیام امام حسین علیه السلام۵ و ماجراهای امام علی علیه السلام و قضاوت شریح۶ است. منابع زیدی نیز دو شعر ستایش‌آمیز از غالب بن عثمان در ثنای نفس زکیه و برادرش ابراهیم گزارش کرده‌اند.۷ همهٔ این گزارش‌ها حکایت از باور زیدی یا نزدیک به زیدی غالب بن عثمان دارند.

به نظر می‌رسد غالب بن عثمان از زیدیهٔ جارودی بوده است؛ زیرا ابن‌عقده خبری طولانی دربارهٔ امام علی علیه السلام از وی روایت کرده۸ و از سوی دیگر، گزارش طوسی از سال دقیقِ زیست و مرگ غالب احتمالاً برگرفته از کتاب رجالی ابن‌عقده ‌است؛ زیرا طوسی اگر خود شناخت کافی از او داشت، اطلاعات دیگری هم دربارهٔ او ارائه می‌کرد یا دست‌کم در فهرستش اشاره‌ای به کتاب غالب می‌نمود. گفتنی است طوسی به سال تولد و درگذشت پسر غالب نیز

1.. محمدرضا حسینی جلالی در تفكیك این سه تن از یكدیگر توضیحاتی را آورده است. ر.ک: «باب من لم یرو عن الأئمه فی كتاب للشیخ الطوسی»، تراثنا، ۱۴۰۷ق، مجلد۷، ص۱۱۵.

2.. ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ج۳، ص۸۶.

3.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۱۸۵.

4.. احمد بن عیسی، همان، ج۲، ص۳۹۵، نسخة الشامله.

5.. ر.ک: احمد بن اعثم كوفی، كتاب الفتوح، ج۴، ص۳۲۲.

6.. ر.ک: ابن‌عساكر، همان، ج۴۲، ص۴۸۷.

7.. ر.ک: ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، صص۲۰۳، ۲۵۴.

8.. معافی بن زكریا نهروانی، الجلیس الصالح الكافی، ج۴، ص۱۸۶.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49698
صفحه از 575
پرینت  ارسال به