105
زیدیه و حدیث امامیه

قیام زید را گزارش کرده‌اند.۱

به‌هرروی تلاش‌های عمرو بن خالد برای انتساب یک کتاب به زید بن علی، در مجموعه‌ای که از او نقل کرده و به راویان بعدی رسانده‌، بازتاب یافته است. بااین‌همه نمی‌توان با قطعیت از صحت آنها سخن گفت؛ زیرا رجالیان عمرو بن خالد را به جعل و کذب متهم کرده‌اند. از سوی دیگر ملاقات عمرو با زید بن علی و اخذ روایتش از او در جایی ثبت و گزارش نشده است؛ به‌ویژه اینکه تعداد روایات نقل‌شده فراوان است و این همه سماع نیازمند زمانی طولانی و مکانی مناسب می‌باشد. بسیاری از زیدی‌پژوهان و مورخانی که دربارهٔ مذاهب و متون شیعی مطالعه داشته‌اند، تردید خود را دربارهٔ کتاب‌های منسوب به زید اعلام کرده‌اند و به‌ویژه آنها را نگاشتهٔ ابوخالد واسطی دانسته‌اند.۲ یکی از جدی‌ترین اشکالات مطرح در این زمینه مربوط به رویکرد فقهی کوفی در این روایات است که با مشرب و مذهب فقهی مدینه، که زید از آن گروه است، تناقض دارد.۳

یکی از ویژگی‌های ظاهری در روایات عمرو بن خالد تسلسل است. در یکی از روایات او شامل آموزش صلواتی از سوی جبرئیل، عبارت «عدَّهن فی یدی» از زبان همهٔ راویان تا پیامبر صلی الله علیه و اله‌ تکرار می‌شود.۴ در روایت دیگرش عبارت «وهو آخذ بشعره» پیاپی از زبان راویان تکرار می‌شود تا به امام علی علیه السلام می‌رسد که سخنی از پیامبر صلی الله علیه و اله در لعن کسی که مویی (شعرهٔ) از علی علیه السلام را بیازارد، نقل می‌کند.۵ این سبک روایی بیشتر تزیینی و غیرواقعی است. در نگاهی خوش‌بینانه تنها می‌توان گفت روایاتی از عمرو بن خالد معتبرند که روایت شاهد یا مؤید دارند.

1.. وی نقل می‌كند: «امام صادق هزار دینار به من داد تا بین خانواده‌های كسانی كه در قیام زید بن علی كشته شده‌اند، تقسیم كنم» (مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۷۳).

2.. برای نمونه ر.ک: مادلونگ، مكتبها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانی، صص۲۷۰، ۳۳۳؛ هالم، همان، ص۳۵۷.

3.. برای تفصیل بیشتر ر.ک: فان اس، علم الکلام والمجتمع، ج۱، صص۳۷۲ به بعد.

4.. مرادی، کتاب الذکر، ص۱۶۱.

5.. صدوق، الامالی، ص۴۰۹؛ طوسی، الامالی، ص۴۵۱؛ حاكم حسكانی، همان، ج۲، ص۱۴۷؛ حاكم جشمی، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبین، ص۱۴۰؛ ابن‌عساكر، ج۵۴، ص۳۰۸.


زیدیه و حدیث امامیه
104

تمامی احادیث عمرو که در منابع اهل سنت و زیدیه از زید بن علی نقل می‌شود، با سلسلهٔ «زید بن علی عن آبائه» به پیامبر صلی الله علیه و اله یا امام علی علیه السلام می‌رسد. در منابع امامی نیز معمولاً به همین شکل روایت به معصوم می‌رسد؛ مگر در مواردی که عمرو از راویان دیگر مثل ابوالجارود،۱ عاصم بن ابی‌النجود،۲ سعد بن طریف،۳ و ابوهاشم رمانی نقل روایت کرده است. به نظر می‌رسد عمرو در این موارد، که تعدادشان هم زیاد نیست، تنها نقش روایت از راویان دیگر، و نه روایت از خود معصوم را داشته است.

در مواردی هم که عمرو نقش راوی، و نه ناقل از معصوم (یا زید بن علی) را دارد، احادیثش توسط حسین بن علوان و دیگر ناقلان کتابش روایت می‌شود. از این نکته می‌توان چنین برداشت کرد که کتاب عمرو تنها مشتمل بر احادیث زید بن علی نبوده است و آن‌گونه که زیدیه ادعا می‌کنند عمرو بن خالد راوی مجموعه احادیث زید نیست؛ بلکه وی کتاب یا نگاشته‌ای از احادیث داشته که در آنها منقولات پیامبر صلی الله علیه و اله، صحابه، امام حسن علیه السلام، امام سجاد علیه السلام، امام باقر علیه السلام و زید بن علی را گرد آورده بوده و تنها از دو قائل آخری بی‌واسطه نقل می‌کرده است. شاید چون زیدیه در حفظ و نقل احادیث عمرو از زید بیشتر کوشیده‌اند، این احادیث بیشتر گسترش یافته و فراوان‌تر از دیگر روایات عمرو در کتاب‌ها ثبت شده است. این فرض را هم نمی‌توان نادیده گرفت که شاید عمرو بن خالد چندین کتاب داشته که راوی همهٔ آنها یک نفر بوده است؛ گرچه این فرضیه قرینه یا شاهدی ندارد.

به نظر می‌رسد عمرو بن خالد به سبب دوستی با خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله، با امامان شیعی رفت‌وآمد می‌کرده و از آنان حدیث می‌آموخته و بااین‌همه به اعتقادات زیدیه باورمند بوده است؛ ازاین‌رو برای سازش میان هر دو مکتب می‌کوشیده و در تأیید هر دو مکتب روایاتی نقل می‌کرده است. او از کسانی است که موافقت امام صادق علیه السلام با

1.. صدوق، الامالی، ص۴۱۵.

2.. طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۳۵۰.

3.. صدوق، الامالی، ص۵۶۳.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49767
صفحه از 575
پرینت  ارسال به