101
زیدیه و حدیث امامیه

احتمالاً طوسی در ضبط نام فرد سوم اشتباه کرده که ابوخالد را پسر عمرو نامیده است.۱ با این تفاصیل به نظر می‌رسد طوسی طریقی را به کتاب عمرو ارائه نکرده است.

از نوع سنددهی صدوق برمی‌آید که او در اصل، کتاب عمرو بن خالد را متعلق به زید بن علی علیه السلام می‌دانسته است و از نظر او عمرو تنها راوی آن کتاب بوده است؛ زیرا در مشیخهٔ خود، هم به کتاب زید بن علی و هم به عمرو بن خالد طریق می‌دهد و هر دو را با واسطهٔ عمرو بن خالد گزارش می‌کند.۲ طریق صدوق به هر دو کتاب مشابه است و تنها یک راوی در آنها متفاوت است.۳

به نظر می‌رسد طبق طریق صدوق و به‌ویژه نجاشی، کتاب عمرو بن خالد توسط راویان غیرامامی به منابع امامیه راه پیدا کرده است. سعد بن عبداللّٰه و محمد بن عثمان واسطه‌هایی هستند که منقولات و کتاب‌ها را از غیر امامیه به امامیه منتقل کرده‌اند. توضیح کامل دربارهٔ طریق ابوخالد در فصل بعدی خواهد آمد.

اما منابع زیدی اهمیت بسیاری برای روایات عمرو بن خالد قائل‌اند و چون وی را راوی مجموعه احادیث زید بن علی می‌دانند، در نقل و بسط آن بسیار کوشیده‌اند. آنها معمولاً این اخبار را به روایت نصر بن مزاحم،۴ حسین بن علوان و یحیی بن مساور گزارش می‌کنند۵ و برخلاف امامیه و اهل سنت که در بسیاری موارد، روایات عمرو را جرح و قدح کرده‌اند، زیدیه بدون هیچ قید و شرطی همهٔ روایات او را پذیرفته‌اند.

برخی روایاتی که منابع امامی از عمرو بن خالد گزارش کرده‌اند، در کتاب‌های اهل سنت و زیدیه نیز یافت می‌شوند؛ برای مثال کلینی و احمد حنبل هر دو روایات

1.. طوسی وی را تنها صاحب كتابی می‌داند كه ابن‌ندیم ذكر می‌كند. ابن‌ندیم نیز وی را (با همین ضبط) در شمار مصنفان اصول فقه نام برده است (الفهرست، ص۲۷۵).

2.. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۳۸.

3.. همان، ص۴۸۵.

4.. منابع زیدی معمولاً ابراهیم بن زِبرقان (۱۸۳ق) را واسطهٔ بین نصر بن مزاحم و عمرو بن خالد معرفی می‌كنند.

5.. به طور مثال ر.ک: هادی الی الحق، الاحكام، ج۱، ص۴۴؛ محمد بن سلیمان كوفی، همان، ج۱، صص۳۹۳ ،۳۹۰ و ج۲، صص۱۶۴، ۱۶۵.


زیدیه و حدیث امامیه
100

بوده و نجاشی نیز وی را توثیق کرده،۱ با راوی مورد بحث متفاوت است.

طوسی برای کتاب عمرو بن خالد اعشی نیز طریقی متفاوت و کوتاه‌شده با سه راوی ارائه می‌کند و با قطعیت نمی‌توان به اختلاف یا اتحاد این دو حکم کرد؛ زیرا در برخی اسناد هر دو از یک راوی نقل می‌کنند؛۲ اما در برخی اسناد اعشی از ابوحمزهٔ ثمالی و امام چهارم روایت دارد، و واسطی تنها از امام باقر علیه السلام بی‌واسطه نقل می‌کند. شاید بتوان گفت همهٔ منقولات عمرو بن خالد از ابوحمزهٔ ثمالی، که در مواردی به ابوخالد واسطی هم مقید شده،۳ روایات عمرو بن خالد اعشی است که گاهی از او با نام «مردی از بنی‌اسد» هم یاد شده است. این ادعا بر اساس طریق طوسی است که در آن راوی کتاب عمرو بن خالد «ابراهیم بن سلیمان» است۴ و در اسناد همهٔ روایاتِ عمرو بن خالد از ابوحمزهٔ ثمالی، فردی با این نام یا مشابه آن دیده می‌شود.۵ چنین برمی‌آید که عمرو بن خالد اعشی متقدم‌تر از عمرو بن خالد واسطی است۶ و هر دو به انقلاب و شورش علویان علاقه داشته‌اند.

1.. نجاشی، همان، ص۲۸۶. گفتنی است نجاشی نام وی را «عمر» ضبط كرده است.

2.. عمرو بن خالد اعشی و عمرو بن خالد واسطی هر دو از ابوالجارود نقل كرده‌اند. ر.ک: صدوق، الامالی، ص۴۱۵ و حاكم حسكانی، ج۲، ص۱۸۳. چون تعداد این موارد اندك است شاید بتوان آنها را ناشی از اشتباه نسخه‌برداران دانست.

3.. برای نمونه قید «واسطی» در تفسیر ابوحمزهٔ ثمالی به «ابوخالد» اضافه شده است (ابوحمزهٔ ثمالی، التفسیر، ص۷۲) كه احتمالاً به سبب كثرت روایات ابوخالد واسطی نسبت به ابوخالد اعشی چنین اشتباهی رخ داده است.

4.. ر.ک: طوسی، الفهرست، ص۱۸۰.

5.. آشفتگی بسیاری در ضبط این اسم دیده می‌شود و مقایسهٔ سندها نیز راهگشا نیست؛ زیرا نمی‌توان پی برد كدام یك صحیح است. معمولاً این فرد با همهٔ اسامی مختلفش در منابع رجالی مجهول است: محمد بن سلیمان (طوسی، تهذیب الأحكام، ج۶، ص۳۲)، محمد بن سنان (ابن قولویه، كامل الزیارات، ص۷۰)، ابراهیم بن بشر بن خالد عبدی (صدوق، الامالی، ص۴۹) و ابراهیم بن احمد (خزاز قمی، همان، ص۱۹۳) از جمله این ضبط‌های آشفته هستند. به ضبط طوسی در الفهرست نیز نمی‌توان اعتماد كرد؛ زیرا در همان سند و طریق كتاب اعشی نام «حسین بن حكم حبری» را به «حسین بن حكم جندی» تصحیف كرده است و به نظر می‌رسد طرق و اسامی را از منابع موثق و صحیحی ضبط نكرده است. گفتنی است همین اسم در سند كتاب‌های یادشده به «علی بن حكم» و «علی بن حدید» تصحیف شده‌اند.

6.. ابومخنف از ابوخالد عمرو بن خالد اسدی كه در جنگ با امام حسین علیه السلام شركت جسته نقل قول دارد. ر.ک: ابومخنف، مقتل الحسین، ص۱۵۹. البته نباید ضعف این منبع و درهم‌آمیختگی اطلاعاتش را نیز از نظر دور داشت.

  • نام منبع :
    زیدیه و حدیث امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    اعظم فرجامي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 49993
صفحه از 575
پرینت  ارسال به