گفتن «حىّ على خير العمل» در اذان و اِقامه‏

پيروان اهل بيت عليهم السلام بر اساس ره‏نمودهاى آن بزرگواران، بر اين باورند كه جمله «حىَّ على خير العمل»، در عصر پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله يكى از اجزاى اذان و اقامه بوده و جزئيت آن، از طريق وحى به پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ابلاغ شده است. شمارى از روايات و آثار موجود در منابع حديثىِ اهل سنّت، ^۱ اين جزئيت را تأييد كرده‏اند .
اينك، اين سؤال پيش مى‏آيد كه: اگر جمله «حىَّ على خير العمل» در عصر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله جزء اذان بوده، چه كسى و با چه انگيزه‏اى اين جمله را حذف كرده است؟
پاسخ اين سؤال، در برخى از احاديث اهل بيت عليهم السلام ^۲ ، اين گونه آمده كه در عصر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و دوران حكومت ابو بكر و آغاز خلافت عمر، «حىَّ على خير العمل» جزء اذان و اِقامه بوده است؛ ولى عمر، با اين استدلال كه اين جمله، موجب اهمّيت دادنِ بيش از اندازه مسلمانان به «نماز» و سستى كردن آنان نسبت به «جهاد» مى‏شود، آن را از اذان و اقامه حذف كرده است.
عدم هماهنگى اين استدلال با فرهنگ اصيل اسلامى ، بر كسى پوشيده نيست؛ زيرا نماز ، عالى‏ترين جلوه ياد خداست و هيچ عملى در نزد خداى متعال، محبوب‏تر از ياد او نيست و براى رهايى بنده از هر بدى در دنيا و آخرت نيز عملى سودمندتر از آن وجود ندارد. از اين رو ، جهاد يا هر عمل پسنديده ديگر ، بايد بر اين اساس ، مورد ارزيابى قرار گيرد. در حديثى در اين باره آمده است :
قالَ رسولُ اللَّه صلى اللَّه عليه وآله: لَيسَ عَمَلٌ أحَبَّ إلى اللَّهِ تعالى وَ لا أنجى لِعَبدٍ مِن كُلِّ سيّئةٍ فِى الدنيا وَ الآخِرَةِ مِن ذِكرِ اللَّهِ. قيلَ: وَ لا القتالُ فى سبيلِ اللَّهِ؟ قالَ: لولا ذِكرُ اللَّهِ لم يُؤمَر بالقِتالِ‏. ^۳

أحدثوا و ذكر أنّ تثويبهم كان حين يفرغ المؤذّن من أذانه «الصلاة خير من النوم» مرّتين‏.
از ابراهيم روايت شده كه گفت: از او (ابو حنيفه) در باره «الصلاة خير من النوم» پرسيدم. گفت: اين ، از چيزهايى است كه مردم، [پس از پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ]بدعت نهاده‏اند و در ميان چيزهايى كه پديد آورده‏اند، چيز خوبى است. او گفته است: چنين بوده كه مؤذّن ، پس از اتمام اذان ، دو بار مى‏گفت: «الصلاة خير من النوم؛ نماز از خواب ، بهتر است». ^۱
هرچند گزارش‏هاى متعدّدى حاكى از اين است كه منشأ تثويب، فرمان و يا تقرير و تأييد خليفه دوم بوده ، ليكن در حديثى از ابو الحسن عليه السلام، آغاز تثويب، به بنى اميّه نسبت داده شده است. متن حديث ، چنين است:
الصَّلاةُ خَيرٌ مِنَ النَّومِ، بِدعَةُ بَني اُمَيَّةَ وَ لَيسَ ذلِكَ مِن أصلِ الأذانِ وَ لا بأسَ إذا أرادَ الرَّجُلُ أن يُنَبِّهَ النّاسَ لِلصَّلاةِ أن يُنادِىَ بِذلِكَ، و لا تَجعَلهُ مِن أصلِ الأذانِ، فَإنّا لا نَراهُ أذانَاً. ^۲جمله «الصلاة خير من النوم»، بدعت بنى اميّه است و جزء اذان نيست . البته اشكالى ندارد كه شخص، هر گاه كه مى‏خواهد مردم را به نماز متوجّه سازد، آن را بگويد؛ ولى آن را جزء اذان قرار مده؛ چون ما آن را جزء اذان نمى‏دانيم‏.
مى‏توان گفت كه اين احاديث، با گزارش‏هايى كه آغاز تثويب را عصر خليفه دوم مى‏دانند، قابل جمع اند، بدين سان كه پايه‏گذارى اين كار كه جمله «الصلاة خير من النوم» در وسط اذان يا پس از آن گفته شود، به صورت غير رسمى و محدود ، در عصر خلافت عمر صورت گرفته، تا اين كه در دوران حكومت معاويه، به طور رسمى و فراگير، جزئى از اذان صبح قرار داده شد.