مسح پاها يا شستن آنها

بر پايه حديثى كه از امام باقر عليه السلام در توصيف وضوى پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله آمد ، ايشان پاهاى خود را مسح مى‏فرمود. اين مطلب در حديث زير كه منابع حديثى اهل سنّت آن را نقل كرده‏اند نيز تأييد شده است:
عَبّاد بن تَميم عن أبيه : رَأَيتُ رَسولَ اللَّهِ صلى اللَّه عليه وآله يَتَوَضَّأُ و يَمسَحُ بِالماءِ عَلى‏ رِجلَيهِ‏ . ^۱عبّاد بن تميم ، به نقل از پدرش مى‏گويد : پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله را ديدم كه وضو مى‏گرفت و با آب، پاهايش را مسح مى‏كرد.
همچنين در حديث عبد اللَّه بن عمرو بن العاص كه به زعم اهل سنّت، مستند شستن پا در وضوست و ما به زودى به نقل و نقد آن خواهيم پرداخت ، با عبارت «فَجَعَلنا نَمسَحُ عَلى‏ أرجُلِنا» اعتراف شده كه روش معمول پيش از آن، مسح پاها بوده است .
بر اين اساس، اهل بيت عليهم السلام و پيروان آنان به پيروى پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله، مسح پاها را از واجبات وضو دانسته و شستن آنها را ناروا مى‏شمارند. پژوهش دقيق متون و دوره‏هاى تاريخى نشان داده است كه شستن پاها در وضو، تا ساليانى پس از رحلت پيامبر گرامى و لااقل تا پايان دوران دو خليفه نخست و اندكى از دوره خليفه سوم مطرح نبوده؛ امّا عثمان، تلاش ويژه‏اى جهت جاى‏گزين ساختن روش جديد وضو نموده كه در آن ، پاها بايد به جاى مسح شدن شسته شوند . شاهد اين سخن، فقدان كمترين گزارش از بروز اختلاف ميان مسلمانان در باره مسح پا در وضو در دوره دو خليفه نخست است ، به گونه‏اى كه حتّى يك روايت نيز از خليفه اوّل و دوم با انگيزه انجام وظيفه حاكم اسلامى در دفاع از سنّت نبوى و تبيين چگونگى وضوى پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و نكوهش پايه‏گذاران روش جديد در وضو، صادر نشده است. چنين روايتى ، نه

كرده بود. سپس سر و پاهايش را با رطوبت كف دستش مسح كرد و آب ديگرى را براى آن به كار نگرفت‏.
بر پايه اين روايت و نظاير آن ، ^۱ پيروان اهل بيت عليهم السلام معتقدند كه پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله در وضو، دستان مبارك خود را از بالا به پايين يعنى از آرنج تا نوك انگشتان مى‏شست و اين ، بِدان معناست كه آيه وضو به دست پيامبر صلى اللَّه عليه وآله تفسير شده است. ضمناً اين نكته در باره آيه وضو قابل توجّه است كه اصولاً مخاطبان از ظاهر عباراتى نظير آيه وضو، محدوده انجام عمل مورد نظر را برداشت مى‏نمايند . آن گاه در مقام عملى كردن آن خواسته، معمولاً از بالا به پايين اقدام مى‏كنند. مثلاً اگر پزشك بگويد : پايت را تا زانو با آب سرد بشوى، يا صاحب‏خانه بگويد: ديوارهاى اين اتاق را تا سقف رنگ‏آميزى كن، به طور طبيعى، هر يك از بيمار و رنگ‏كار، سخن گوينده را بر تعيين محدوده مورد نظر او حمل مى‏كند و در نتيجه آنچه را كه به دليل آسان‏تر بودن يا عوامل ديگر، به صورت ناخودآگاه در ميان مردم معمول است ، انجام مى‏دهد ، يعنى شستن پاها و رنگ‏آميزى كردن ديوارها از بالا به پايين . و چه بسا هرگز اين مطلب به ذهنشان خطور نكند كه پزشك و صاحب‏خانه با گفتن «تا زانو» و «تا سقف» در صدد تعيين سمت و سوى عمل خواسته شده و نقطه انتهايى انجام آن بوده است.
اما به هر تقدير، آنچه در نزد پيروان اهل بيت عليهم السلام اين برداشت قرآنى را قطعيت مى‏بخشد ، احاديث معتبرى هستند كه بر انجام دادن وضو از آرنج به سوى سرِ انگشتان دلالت مى‏كنند. در مقابل، تمام مذاهب اهل سنّت، شستن دست‏ها در وضو را به هر صورتى كه باشد ، كافى دانسته، هر چند به نظر آنان، شروع از سرِ انگشتان به سوى آرنج ، افضل است. ^۲