است.^۱ روایت موسوم به ثقلین،^۲ روایت «لیس شیء أبعد من عقول الرجال من تفسیر القرآن»، روایات در تفسیر آیه: (الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ) ،^۳ وجود آیات متشابه، غموض معانی قرآن و وجود تحریف در آن و...، دیگر قرائن روایی و قرآنی این دیدگاه ذکر شده‌اند.^۴

به موازات این تلقّی از زبان قرآن، نقد آن و دفاع از فهم‌پذیری قرآن انجام گرفته است. سده سوم و چهارم، آغاز این توجّه و بحث شناخته می‌شود.^۵ در نقد و اثبات نارسایی دلایل ادّعا شده برای فهم‌ناپذیری قرآن، به شواهد قرآنی، روایی، عقلی و تاریخی استناد شده است.

در قرآن، دست کم، سه دسته آیات در ارتباط با فهم‌پذیری قرآن دیده می‌شود:

الف. آیات ناظر به اوصاف قرآن، مانند: نذیراً للعالمین، کافّة للناس، نور مبین، برهان، تبیان، هدی، رحمت، بشری، غیر ذی عوج، عربی مبین، یسر، نزول به لسان قوم،^۶

ب. آیات مربوط به غایت و هدف قرآن، مانند: (لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ) ،^۷(لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) ،^۸(لَعَلَّهُمْ یتَّقُونَ) ^۹ و (اَفَلا یتَدَبَّروُنَ).^۱۰

ج: آیات نام‌بردار به تحدّی. قرآن، شش بار با کفّار در مقام تحدّی بر آمده است. اگر قرآن قابل فهم مستقیم نبود، تحدّی معنا نداشت.^۱۱

منتسب به این جریان، فهم‌ناپذیری قرآن، یک اصل نبود و به قول محقّق بحرانی(م۱۱۵۳ق) بعضی از اخباریان، این فکر را اختیار کردند.^۱ عنوان اخباریان، بر طیف گسترده‌ای از محدّثان اطلاق شده که دست کم در فهم‌پذیری قرآن، اختلاف داشته‌اند. برخی، آنان را در دو جریان افراط و اعتدال قرار داده‌اند؛ چرا که این دو جریان، دو دیدگاه فهم‌ناپذیری مطلق و نسبیت‌‌گرایی را به نمایش گذاشتند.^۲

گویا وحید بهبهانی(م۱۲۰۶ق)برای بار نخست، مسئله حجّیت ظاهر کتاب را مطرح کرد و به نقد دیدگاه اخباریان پرداخت.^۳ پس از وی اصولیان با ذکر عنوان اعتبار یا حجّیت کتاب و گاه بدون ذکر عنوان، به نقد آن پرداختند.^۴ چنان که گذشت، دیدگاه فهم‌ناپذیری قرآن در قیاس کل و بعض آن بر برخی روایات و ظاهر برخی آیات استوار است. به موجب برخی نقل‌ها، این دسته روایات به بیش از ۲۲۰ مورد بالغ می‌شود.^۵ از این تعداد، ۸۲ روایت در وسائل الشیعة نقل شده است.^۶ میزان دلالت این روایات بر فهم‌ناپذیری قرآن، یکسان نیست. دلالت برخی، ظاهر است و دلالت برخی دیگر، ظاهر نیست و به تأمّل و اجتهاد نیاز دارد. به همین جهت، نسبت به دلالت اکثر آنها بر فهم‌ناپذیری قرآن، تردید جدّی صورت گرفته است. پیشینیان با توجّه به این اختلاف دلالت، آنها را جداگانه ذکر و نقد نموده‌اند: اختصاص فهم قرآن به پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام،^۷ نهی از تفسیر به رأی و نهی از تفسیر بدون علم، سمت و سوی کلّی این روایات را تشکیل می‌دهند. روایات ناظر به دو مطلب اخیر، در متون حدیثی و تفسیری اهل سنّت نیز آمده^۸ و به تفسیر بدون واسطه پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام تلقّی شده