زبانی است که آدمیان برای بیان تجربه‌های دینی، یافته‌های معنوی و یا اعتقادات خویش به کار می‌گیرند، به علاوه آن که ناظر به دین مسیحیت است. تلقّی مسیحیت از دین و وحی، با تلقّی مسلمانان از وحی متفاوت است. در مسیحیت، کتاب مقدّس (عهد جدید) کلام خدا به حضرت عیسی علیه السلام نیست؛ بلکه گزارش زندگی عیسی علیه السلام است.^۱ به عقیده آنها، وحی، تجلّی خدا در این عالم است که بارزترین مصداق آن، حضرت مسیح است؛^۲ امّا در اسلام، قرآن کلام خداست و پیامبر صلی الله علیه و آله تنها گیرنده و دریافت کننده آن بوده است. به عبارت دیگر، اگر چه پیامبر صلی الله علیه و آله با قرآن سنخیت پیدا کرده و به همین جهت توانسته است ظرف آن قرار گیرد، ولی وحی، غیر از پیامبر صلی الله علیه و آله است. بنا بر این، آنچه در بحث زبان قرآن مطرح است، زبانی است که قرآن برای رساندن پیام خود به مردم استفاده کرده است.^۳

فهم‌پذیری قرآن

فهم‌پذیری قرآن برای آدمیان گویا مسئله‌ای روشن و پیش پا افتاده است و طرح آن، تحصیل حاصل و بی‌فایده است؛ امّا این مسئله تا این حد برای برخی از آدمیان روشن نبوده، تا جایی که بر ناآشکاری آن، تأکید شده است. این مسئله را می‌توان با عنوان فهم‌ناپذیری قرآن مطرح کرد. گویا از دیرباز، افرادی قرآن را برای آدمیان، فهم‌ناپذیر تلقّی کرده‌اند. طرفداران این دیدگاه در زبان برخی از اندیشه‌وران مسلمان با عبارات: گروهی، بعضی علما،^۴ اخباریان^۵ و اهل حدیث^۶ یاد شده است. در حوزه شیعه، جریان اخباریگری در سده یازدهم به بعد، نماد این اندیشه شناخته می‌شود.^۷ به قرینه متون

توجّه و عمل اندیشه‌وران نقد حدیث بوده است.^۱

افزون بر این حوزه‌ها، سه علم معانی، بدیع و بیان، تبلور و خاستگاه این بحث شناخته می‌شوند. موضوع این سه علم، ویژگی‌های لفظی، ساختاری و اسلوبی قرآن است. این دانش‌ها از سده سوم و چهارم، مورد توجّه اندیشه‌وران مسلمان قرار گرفتند.^۲ در نزدیک به نیم سده اخیر، تحت تأثیر بحث زبان دین در مغرب‌زمین و ارتباط آن با زبان قرآن، کارها و بحث‌های مستقلّ چندی در شکل مقاله و کتاب در این ارتباط انجام گرفته است. این بحث با عنوان زبان دین، زبان قرآن و گاه بدون اشاره به این عناوین، مطرح گردیده است.^۳

در مغرب‌زمین، در سده بیستم، زبان دین، شاخه‌ای از دانش فلسفه دین شناخته شد و جنبه اصطلاحی پیدا کرد^۴ و چگونگی فهم گزاره‌های کلامی، تهافت‌های درونی متون دینی و تعارض علم و دین، مسائل اصلی آن را تشکیل می‌داد،^۵ اگر چه چگونگی فهم گزاره‌های کلامی‌، جایگاه و نقش اصلی را داشت.^۶ مشکل گزاره‌های کلامی‌ برای فیلسوفان دین، آن بود که چگونه می‌توان از زبان محدود و متناهی انسان در باره خدای نامحدود و نامتناهی سخن گفت. این مسائل بویژه مسئله فهم گزاره‌های کلامی، اختصاص به سده بیستم و حتّی مغرب‌زمین ندارد؛ بلکه از دیر‌باز مطرح بوده و عالمان مسلمان نیز به آن توجّه داشته‌اند. نظریّه تمثیل((the theory of analogy توماس اکویناس(م۱۲۷۴م) در مغرب‌زمین و نظریّه اشتراک معنوی، اشتراک لفظی و تعطیل در اسلام، کهن‌ترین دیدگاه‌ها را تشکیل می‌دهند.^۷

پس از غلبه پوزیتیویسم(تجربه‌گرایی)، معناداری و بی‌معنایی یا شناختاری و غیر شناختاری زبان دین، جهت بحث قرار گرفت.^۸ این بحث‌ها در مغرب‌زمین، ناظر به