قسم دوم، آن است که با اقرار پیامبر صلی الله علیه و آله همراه نباشد، که اجتهاد خطاپذیر است. دو گروه، طرفدار اجتهاد خطاپذیر شناخته می‌شوند: کسانی که به گزینه اجتهاد خطاپذیر تصریح کرده‌اند، مانند: محمّد خضری(۱۲۸۹ _ ۱۳۴۵ق)^۱ و کسانی که شعار «حسبنا کتاب الله» سر داده یا به نفی اعتبار سنّت پرداخته‌اند.^۲ پیشینه گروه دوم به دوران صحابیان می‌رسد.^۳

قول به تفصیل را می‌توان در اقوال زیر ردیابی کرد: احکام شرعی و حروب،^۴ سنّت عملی و قولی،^۵ سنّت عملی و علمی^۶ و سنّت ناظر به تفاصیل احکام و قصص و معاد و جز آن.^۷

گستره کارویژه و نقش سنّت

این بحث نیز مورد اختلاف است. پیداست که اختلاف در این بحث، اختلاف در جایگاه سنّت را به همراه دارد. پیشینه این بحث به سده دوم و سوم می‌رسد. حنفی‌ها گستره اعتبار حدیث را در چارچوب قرآن می‌دانستند؛ ولی شافعی از نقش تشریع مستقلّ سنّت دفاع کرد.^۸ شافعی برای سنّت، سه کارکرد قائل بود: تشریع مستقل، تأکید بیانات قرآن و تبیین کلّیات و مجملات قرآن. وی یادآور شد که دو نقش اخیر، مقبول همگان است و در باره نقش نخست آن، اختلاف نظر وجود دارد.^۹

ابن حزم ظاهری(م۴۵۶ق) با نفی تشریع مستقلّ سنّت به معنایی که به هیچ وجه و گونه در قرآن نیامده باشد، متذکّر شد که حدیث، دو حالت بیشتر ندارد: مضاف به قرآن

البته به قرینه ذکر این عبارت در شمار دلایل ناهم‌ترازی و دست کم، شبهات هم‌ترازی سنّت و قرآن^۱ و تلاش طرفداران ناهم‌ترازیِ آن دو در تبیین مراد از آن برای اثبات مدّعای خود،^۲ گویا برخی از این عبارت، معنای هم‌ترازی را استفاده کرده یا دست کم، آن را قابل تفسیر به معنای یاد شده دانسته‌اند.

منشأ پیدایش سنّت

سنّت، یکی دیگر از موارد اختلاف است که در تعیین جایگاه سنّت، بی گمان تأثیر دارد. در باره منشأ پیدایش سنّت، چندین قول مطرح شده است: ۱. قول به منشأ وحیانی،۲. قول به اجتهاد خطاناپذیر، ۳. قول به اجتهاد خطاپذیر،‌ ۴. قول به تفصیل که با اختلاف در اطراف آن، شامل چندین قول می‌شود: انتساب به وحی در احکام شرعی و اجتهاد در جنگ‌ها، تفاوت میان سنّت عملی و سنّت قولی، تفصیل میان سنّت ناظر به تفاصیل و جزئیات و سنّت ناظر به مسائل دیگر.

این بحث از سده دوم در حوزه اهل سنّت مطرح شد و شاید شافعی در طرح آن بر دیگران پیش‌تر باشد.^۳ قول به منشأ وحیانی در میان اندیشه‌وران مسلمان، گزینه برتر و غالب است.^۴

اجتهاد خطاناپذیر پیامبر صلی الله علیه و آله گویا توسّط شاطبی(م۷۹۱ق) برای بار نخست مطرح شد.^۵ بنا به قولی، حنفی‌ها با وصف سنّت به اجتهاد پیامبر صلی الله علیه و آله، آن را دو قسم دانسته‌اند:

یک قسم، آن است که با اقرار پیامبر صلی الله علیه و آله همراه باشد، که اجتهاد خطاناپذیر است و به آن، وحی باطن گفته‌اند^۶ گویا قول غالب در میان اصولیان اهل سنّت، اجتهاد خطاناپذیر است.^۷