را به زبان عربی قرائت می‌کردند. سپس جبرئیل همان صورت عربی وحی را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه می‌کرد.^۱

به هر روی، طرفداران وحی معنا، از قرآن، کتب لغت، روایات و گزارش‌های تاریخی به قرائنی استناد کرده‌اند. برخی از این قرائن، عبارت ‌اند از: آیاتی که به موجب آنها محلّ نزول قرآن، قلب پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر شده است، مانند: (نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى‏ قَلْبِک)^۲ و آیه ۵۱ سوره شورا که به موجب آن، کلام الهی سه گونه است: گونه وحی که گاه بی‌واسطه است و گاه با واسطه جبرئیل و گونه از ورای حجاب (به قرینه قرار گرفتن وحی در برابر «من وراء حجاب») و آیات دیگر که محلّ نزول قرآن را قلب پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر کرده‌اند، و مراد از وحی، الهام است.

تعدّد و اختلاف قرائت‌ها، روایات تاریخی در باب کتابت قرآن که از آنها تا حدّی، آزادی استشمام می‌شود( مثلاً در صورت اختلاف به لهجه قریش نوشته شود) و روایاتی که می‌گویند قرآن بر هفت حرف، نازل شده است، می‌توانند در این بستر ارزیابی شوند.

استعمال وحی و مشتقّات آن در قرآن و میان اهل لسان، نشان می‌دهد که وحی می‌تواند به معنای الهام و القای معنا باشد و گویا چنین نیز هست؛ زیرا در قرآن به موجب بافت درونی سیاق آیات، «وحی» در اشاره، الهام و ساختار و شاکله آفرینش (مانند ساختار زنبور عسل و...) آمده که همگی نشان از القای معنا دارد. در فرهنگ لغات نیز موارد استعمال آن، اشاره، الهام، نوشتن، رسالت و القای پنهانی آمده است. صاحبان فرهنگ لغت، متذکّر شده‌اند که جامع همه موارد استعمال کلمه «وحی»، تفهیم و القای سریع و نهانی است.^۳ به هر روی، مادّه «وحی»، نه در موارد استعمال در لغت‌نامه‌ها و نه در قرآن، در تفهیم الفاظ و معانی با هم، ظهور ندارد.

از سوی دیگر، دیدگاه غالب در میان اندیشه‌وران مسلمان، بر وحی لفظی است. اگر چه در گذشته دور، این دیدگاه مطرح نشده، ولی به قرینه آن که دیدگاه اوّل معروف نیست و شمار طرفداران آن، اندک و پردازش آن، ضعیف و کم‌رنگ است، دانسته می‌شود که اکثریت، مدافع این دیدگاه بوده‌اند. کسانی که کلام الهی را حادث یا آفریده

در میان خاورشناسان، مونتگری وات و استاد او، ریچارد، این عقیده را ابراز کرده‌اند. آنان متذکّر شده‌اند که پیامبر صلی الله علیه و آله بر معانی، لباس لفظ پوشاند. ریچارد بل در کتاب مقدّمه‌ای بر قرآن، بر آن است که وحی _ یعنی جامه لفظ پوشانیدن به معانی _ ، اثر طبع و ذهن و ضمیر محمّد صلی الله علیه و آله و معانی آن، الهام الهی است. وات نیز به گونه‌ای همان عقیده را تکرار کرده است. وی بر این عقیده تأکید نموده که قرآن، فعلی الهی است که از طریق شخصیت محمّد صلی الله علیه و آله به چنین شیوه‌ا‌ی عرضه شد و برخی از ویژگی‌های آن اساساً به بشریت محمّد صلی الله علیه و آله ارتباط پیدا می‌کند.^۱

گویا البرهان زرکشی، قدیمی‌ترین کتاب است که در آن،‌ این مسئله مطرح و اقوال و احتمالات، ذکر و نقد شده است. زرکشی، از میان سه طریق کلام الهی با بشر، طریق ارسال رسول را در مورد وحی قرآن اختیار کرده است. وی فرود آمدن وحی از جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله و دریافت آن را توسّط پیامبر صلی الله علیه و آله به دو گونه ذکر کرده است:۱. محمّد صلی الله علیه و آله صورت بشری را خلع می‌کرد و به صورت ملائکه در می‌آمد و وحی را از جبرئیل دریافت می‌نمود، ۲.فرشته به صورت بشری در می‌آمد تا پیامبر صلی الله علیه و آله از او وحی را در یافت کند. گونه اوّل، دشوارتر از حالت دوم است.

وی سپس به کیفیت وحی بر فرشته و وحی به پیامبر صلی الله علیه و آله پرداخته و در این باره به دو قول اشاره کرده است:

۱. وحی خدا بر جبرئیل، وحی زبانی بود: هم لفظ بود و هم معنا. جبرئیل، حروف قرآن را از لوح محفوظ حفظ می‌کرد و آنها را نازل می‌نمود. به موجب برخی گزارش‌ها، در لوح محفوظ، هر حرف قرآن به اندازه کوه قاف است و در زیر هر حرفی، معانی‌ای است که فقط خدا به آنها احاطه دارد.

۲. وحی خدا بر جبرئیل، وحی زبانی نبود؛ بلکه معانی بر جبرئیل نازل می‌شد؛ امّا در باره این که وحی زبانی کجا تحقّق پیدا کرد، دو نظر وجود دارد: برخی می‌گویند جبرئیل، معانی‌ای را که بر او نازل شده بود، بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه کرده است. نظر دوم، آن است که جبرئیل به معانی‌ای که بر او نازل شده، صورت زبان عربی داده است و اهل آسمان، قرآن