۷. وجود تشابه در حدیث

در احادیث، به سان آیات، تشابه وجود دارد. در احادیث به این مطلب اشاره شده،^۱ چنان که جایگاه ‌سنّت نسبت به قرآن نیز بر آن دلالت دارد.^۲ در احادیث مستفیض (به قولی)، از طریق ‌امامیّه آمده:

إنّ فی أخبارنا متشابها کمتشابه القرآن فردّوا متشابهها إلی محکمها.^۳

به موجب دیدگاه معروف در باره جایگاه ‌سنّت نسبت به ‌قرآن، ‌سنّت در چارچوب و محدوده بیانات و موضوعات قرآن جای دارد و تنها مشتمل بر اموری است که قرآن مشتمل بر آنهاست، چنان که تنها مبیّن اموری است که قرآن به آنها پرداخته است.^۴ بر اساس این جایگاه و نیز کلام نبوی: «إنّا مَعاشرَ الأنبیاءِ نُکَلِّمُ الناسَ علی قَدرِ عُقولِهِم»، تشابه در اخبار پیدا می‌شود.^۵

۸. جایگاه نقد محتوایی نسبت به نقد اسنادی

در باره این که نقد محتوایی مقدّم است یا این که نقد اسنادی یا هر دو در یک تراز و سطح در اعتبار قرار دارند، سه دیدگاه در میان عالمان دانش اصول و نقد حدیث دیده می‌شود. دیدگاه تقدّم نقد محتوایی را می‌توان به برخی از پیشینیان مانند: شیخ مفید، سیّد مرتضی، ابو بکر سرخسی، شیرازی، غزالی و ... نسبت داد، چنان که در میان متأخّران، محمّد عبده، رشید رضا، احمد امین، محمود ابو ریّه، علّامه طباطبایی، سبحانی و ... شایان ذکرند.^۶ گویا غالب محدّثان، مانند ابن حزم ظاهری و برخی از اصولیان و عالمان نقد حدیث، مدافع تقدّم ‌سنّت‌ اند،^۷ هر چند که برخی از عالمان نقد

معتقدند نیز چنین کلامی‌ را دست کم در مقام عمل، قبول ندارند. مقصود از فهم‌ناپذیری قرآن، فهم‌ناپذیری بخشی از آن، مانند: آیات متشابه، آیات احکام یا آیات توحید و سایر اوصاف خداست، اگر چه به قرینه محلّ بحث و اختلاف اخباریان با اصولیان _ که در دلایل احکام است _ ، قول به عدم حجّیت ظواهر ‌قرآن، به آیات احکام ناظر است.

۵. وجود تشابه در ‌قرآن

در ‌قرآن، آیات متشابه وجود دارد و شاهد بر آن افزون بر ظاهر برخی آیات ‌قرآن،^۱ روایات متواتر از طریق شیعه و اهل ‌سنّت است، چنان که اقوال و بحث‌هایی مفصّل در باره معنا و مراد و مصادیق آیات متشابه و نسبت آنها با آیات محکم، صورت گرفته است.^۲ برای معنای تشابه و مراد از آن در ‌قرآن، بیش از بیست قول دیده می‌شود که کم و بیش با هم اختلاف دارند.^۳ مثلاً یک قول این است که تشابه، وصف معناست نه لفظ یا لفظ و معنا. معنا در آیات متشابه، به گونه‌ای است که تاب انطباق بر مقصود و غیر مقصود را دارد. تشابه به معنای یاد شده، به این جهت در قرآن راه پیدا کرده که بیانات قرآن نسبت به معارف حقیقی الهی به مثابه امثال است.^۴

۶. چند لایه بودن زبان ‌قرآن

به موجب روایات امامیّه و اهل ‌سنّت، قرآن دارای دو لایه ظاهر و باطن است،^۵ چنان که به اختلاف برخی از این روایات، برای باطن ‌قرآن، هفت^۶ یا هفتاد^۷ لایه ذکر شده است.