قول، قص، تلقّی، ندا، نبأ و مشتقّات آنها نیز بر قرآن و ارتباط تفهیمی خدا با پیامبر اسلام و جز او، به کار رفته‌اند.

افزون بر این واژگان، برخی واژگان دیگر در قرآن، از این مطلب حکایت دارند که قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمده یا به سوی او آمده یا به او داده شده است، مانند: نزول، مجیء، اتیان و ایتاء. در قرآن با مقایسه مواردی که واژه «نزول» در مورد آنها به کار رفته، دیده می‌شود که نازل کننده یا فاعل نزول، خدا^۱ و گاه جبرئیل^۲ بوده و کسی که بر او فرود آمده، پیامبر اسلام است که معمولاً با ضمیر خطاب، از او یاد شده است.^۳

مشتقّات مادّه «مجیء» در بیش از سی و پنج مورد در باره قرآن به کار رفته که برخی از آنها بر اصلِ آمدن قرآن به عنوان مطلبی حق، بدون اشاره به آورنده آن یا کسی که قرآن به سوی او آمده است، دلالت دارند.^۴

مادّه «اتیان» و «ایتاء» نیز حدود ده مورد در باره قرآن آمده که در برخی موارد، فاعل، خدا و گیرنده، پیامبر اسلام ذکر شده است: (وَ لَقَدْ آتَیناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ).^۵

حقیقت کلام خدا و وحی

واژه‌‌های: کلام، قول، ندا، نبأ و امثال آنها که بدانها اشاره شد، در تفاهم بشری بر انتقال افکار و خواسته‌ها از طریق زبان و با واسطه دهان اطلاق می‌شود. گویا در میان آنها واژه «وحی» وضعیتی متفاوت دارد. وحی از یک سو، یک طریق متعارف و آشنا در تفهیم و تفاهم نیست و از دیگر سو، گستره کاربرد آن در قرآن از سایر واژگان، گسترده‌تر است. از این مهم‌تر، اصل ارتباط کلامی خدا با آفریدگان و از جمله انسان است. نبود سنخیت در تراز وجودی میان خدا و دیگر آفریدگان و نبود زبان مشترک، تفهیم و تفهّم خدا و انسان، خدا و حیوانات و فرشتگان و جمادات را پیچیده و نامتعارف کرده است. آیا اطلاق این

آیه باید به آنان پناه داد تا کلام الله را بشنوند. مورد دیگر، آیه ۱۵ از سوره فتح است که به موجب آن عدّه‌ای کم‌دان که پیش‌تر در کلام خدا به دلیل عدم حضور در ماجرای حدیبیّه، از شرکت در فتح خیبر منع شده بودند، به هدف کسب غنائم، تقاضای شرکت در جنگ خیبر کردند، در حالی که شرکت آنان در جنگ، تبدیل و تغییر کلام خدا (کلام الله) را موجب می‌شد.

در آیات ۵۱ _ ۵۲ از سوره شورا نیز از گونه‌های تکلیم خدا با بشر، سخن به میان آمده است که بر اساس برخی تفسیرها، این آیات،‌ کلام خدا با پیامبر اسلام ا‌ند: (وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یکلِّمَهُ اللَّهُ إِلّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولاً فیَوحِی بِإِذْنِهِ ما یشاءُ إِنَّهُ عَلِی حَکیمٌ * وَ کذلِک أَوْحَینا إِلیَک رُوحاً مِنْ أَمْرِنا).

واژه دیگر که از منشأ الهی و آسمانیِ قرآن حکایت می‌کند و فراوان در قرآن به کار رفته، واژه «وحی» است. گویا این واژه، پُر بسامدترین واژه ناظر به الهی بودن قرآن است؛ چرا که بیش از هفتاد بار ذکر شده است. در این موارد، وحی‌، گاه بر قرآن و گاه بر عمل تفهیم خدا با پیامبر اسلام، گاهی با ذکر نام خدا به عنوان فاعل وحی و گاهی بدون ذکر فاعل و به گونه مجهول، اطلاق شده است. در آیه ۲۰ از سوره انعام، از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله آمده که: (وَ أُوحِی إِلیَ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ؛ این قرآن بر من وحی شده تا با آن، شما و تمام کسانی را که به آنها می‌رسد، بیم دهم). در آیه ۴ سوره یوسف آمده که خدا قرآن را بر پیامبر صلی الله علیه و آله وحی کرد که نیکوترین داستان‌ها را در بر دارد: (نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیک أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَینا إِلیَک هذَا الْقُرْآنَ). در آیه ۱۱۵ سوره طه، از تعجیل پیامبر صلی الله علیه و آله در خواندن قرآن، پیش از پایان یافتن وحی شدن آن، منع شده است: (وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یقْضى‏ إِلیَک وَحْیهُ). در آیه ۸ از سوره شورا نیز آمده که خدا قرآن عربی را بر پیامبر صلی الله علیه و آله به منظور انذار، وحی کرده است: (وَ کذلِکَ أَوْحیَنا إِلَیک قُرْآناً عَرَبِیاً لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى‏ وَ مَنْ حَوْلَها).

بدین ترتیب، معلوم می‌شود که واژه‌های «کلام» و «وحی» و مشتقّات آن دو، در قرآن بر ارتباط تفهیمی خدا و حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و بر قرآن اطلاق شده؛ ولی به آنها محدود نمی‌شود؛ بلکه ارتباط با سایر آفریدگان و نیز ارتباط تفهیمی آفریدگان با یکدیگر را نیز شامل می‌گردد. همچنین واژگان این معنا، به این دو واژه محدود نمی‌شوند. واژه‌های: