233
عرضۀ حدیث بر قرآن

عمر بن حنظله از اصحاب امام باقر علیه السلام بود. شهید ثانی با توثیق وی که با گزارش‌هایی در مدح او از امام صادق علیه السلام همراه است، می‌نویسد: در طریق این خبر، ضعف است؛ لیکن این خبر در میان اصحاب، مشهور است و آنان بر عمل به مضمون آن، ‌اتّفاق دارند. از این رو، عمل اصحاب، ضعف سند آن را جبران می‌کند.۱

مقبوله ابن حنظله به موجب قرائنی چند نمی‌تواند در برابر تقدّم معیار قرآن بر معیارهای اسنادی مقاومت کند. مهم‌ترین این قرائن، به قرار زیر‌ند:

قرینه ‌اوّل، اختلاف اصولیان در گستره قلمرو مقبوله است. صدر مقبوله عمر بن حنظله، در قضاوت است. راوی، ابتدا از اختلاف در حکم سؤال کرده و متذکّر شده که این اختلاف در حکم، از جهت اختلاف در روایات است. امام علیه السلام نیز به معیارهای اعدل، افقه، اصدق و اورع _ که ناظر به ترجیح حکم اند _ اشاره نموده است. پس از آن، از ترجیح با «شهرت» که می‌تواند ناظر به ترجیح اسناد روایت یا ترجیح حکم باشد، سخن به میان آمده است و در مرحله بعد، معیار قرآن و اخبار عامّه ذکر شده است.

ظاهر مقبوله نشان می‌دهد که صدر آن در حکم و قضاوت و ذیل آن در باره روایت است. آیا خصوصیت مورد، در صدر و ذیل، موضوعیت دارد؟ یا موضوعیت ندارد و در نتیجه قواعد ترجیح، تعارض اخبار را نیز فرا می‌گیرند؟ به موجب این احتمال اگر چه صدر روایت در قضاوت و حکومت است، ولی به قرینه ذیل آن که به اختلاف در اخبار اشاره شده، خصوصیت مورد(قضاوت) موضوعیت پیدا نمی‌کند. از این رو، قواعد ترجیح، اختلاف دو روایت را نیز شامل می‌شوند. گویا فاضل تونی،۲ ملّا صالح مازندرانی۳ و محدّث بحرانی۴ این گونه ‌اندیشیده‌اند؛ زیرا آنان از خصوصیت صدر و ذیل مقبوله سخن نگفته و بحث را بر نحوه و اعتبار ترتیب معیارها متمرکز کرده‌اند.

دیدگاه دیگر که می‌توان از آن به دیدگاه خصوصیت‌نگر یاد کرد، بر آن است که معیارهای اسنادی در مقبوله، اختصاص به قضاوت و حکومت در دعاوی دارد؛ چرا که

1.شرح اُصول الكافی، مازندرانی: ج۲ ص۳۳۴ _ ۳۳۵.

2.الوافیة: ص۳۲۷.

3.شرح اُصول الكافی: ج۲ ص۳۴۵.

4.الحدائق الناضرة: ج۱ ص۹۸.


عرضۀ حدیث بر قرآن
232

مقدّم است. اگر هر دو حاکم و راوی فقیه باشند و حکم قرآن و ‌سنّت را بشناسند، باید به حکم مخالف عامّه عمل شود.۱

ظاهر این روایت، گویای آن است که امام صادق علیه السلام در تعارض احکام و تعارض اخبار _ که اصل و ریشه در اختلاف احکام است _ ، پنج معیار را جهت ترجیح، به ترتیب ذکر می‌نماید. آن پنج معیار، عبارت‌ اند از: عدالت، فقاهت، اجماع یا شهرت، کتاب(‌قرآن) و عامّه (اهل سنّت). بر اساس این ترتیب، معیار قرآن، پس از معیار اسنادی آمده است.

مقبوله ابن حنظله از سده یازدهم به بعد، در دانش اصول، مورد توجّه واقع شد و پیش از آن، در باره آن، بویژه از زاویه جایگاه نقد اسنادی، بحث و نقدی صورت نگرفته بود. فاضل تونی (م۱۰۷۱ق)،۲ ملّا صالح مازندرانی(م۱۰۸۱ق)،۳ محدّث بحرانی (م۱۱۸۶ق)۴ و شیخ انصاری (م۱۳۸۱ق)،۵ کم و بیش در باره ترتیب معیار‌های مذکور در این مقبوله سخن گفته‌اند و اصولیان متأخّر نیز این بحث را دنبال کرده‌اند.۶

در طریق این روایت، به ترتیب، محمّد بن یحیى، محمّد بن حسین، محمّد بن عیسى، صفوان بن یحیى، داوود بن حصین و عمر بن حنظله قرار گرفته‌اند. در کتب رجالی، سند این روایت به جهت محمّد بن عیسی و داوود بن حصین، ضعیف دانسته شده است.۷ علّامه حلّی در خلاصة الأقوال پس از اشاره به این که داوود بن حصین اسدی کوفی از ابو عبد الله علیه السلام و ابو الحسن علیه السلام روایت کرده و شیخ طوسی و ابن عُقده او را واقفی دانسته‌اند و نجاشی او را توثیق کرده، متذکّر شده که اقوی به نظر وی، آن است که در روایت او توقّف شود.۸

1.الکافی: ج۱ ص۶۷ _ ۶۸، کتاب من لایحضره الفقیه: ج۳ ص۸ _ ۱۱.

2.الوافیة: ص۳۲۷.

3.شرح اُصول الكافی: ج۲ ص۳۴۴.

4.الحدائق الناضرة: ج۱ ص۹۸.

5.فرائد الاُصول: ج۴ ص۶۹.

6.اُصول الفقه، مظفّر : ج۲ ص۲۴۹.

7.الرعایة فی علم الدرایة: ص۹۱.

8.خلاصة الأقوال: ص۳۴۵.

  • نام منبع :
    عرضۀ حدیث بر قرآن
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی احمدی نورآبادی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20120
صفحه از 312
پرینت  ارسال به