که معنای ‌اوّل است که از ناحیه عرف، حمایت و پشتیبانی می‌شود؛ زیرا جمله «لا یوافق الکتاب» اگر چه قضیّه سالبه است و منطقاً اعم از سالبه به انتفای موضوع و سالبه به انتفای محمول است، ولی متفاهم عرفی از آن، فقط سالبه به انتفای محمول است، یعنی عدم موافقت قرآن با وجود دلالت ‌قرآنی. این معنا با برخی از احادیث عرضه که در آنها مخالفت در تقابل با موافقت قرار گرفته، تأیید می‌شود.^۱

در یکی دو روایت از طریق اهل ‌سنّت، روایات در سه دسته قرار گرفته‌اند: موافق ‌قرآن، مخالف ‌قرآن، نه موافق و نه مخالف. حدیث موافق را باید پذیرفت، حدیث مخالف را باید رد کرد و حدیثی که نه موافق است و نه مخالف را نیز باید پذیرفت: الحدیث عنّی على ثلاث، فأیّما حدیث بلغکم عنّی تعرفونه بکتاب الله تعالى فاقبلوه و أیّما حدیث بلغکم عنّی لا تجدون فی القرآن ما تنکرونه به و لا تعرفون موضعه فیه فاقبلوه، و أیّما حدیث بلغکم عنّی تقشعرّ منه جلودکم و تشمئزّ منه قلوبکم و تجدون فی القرآن خلافه فردّوه.

به قرینه آن که در این حدیث، این دسته‌بندی بر اساس شناخت فرد صورت گرفته است و به عبارت دیگر، انسان وقتی حدیث را بر قرآن عرضه می‌دارد، ممکن است یکی از این سه حالت برای او پیش آید، حالت «نه موافق و نه مخالف»، در واقع وجود ندارد؛ بلکه این حالت بر اثر عدم شناخت فرد است که پیدا می‌شود. بنا بر این در واقع حدیث، دو صورت بیشتر ندارد: موافق قرآن یا مخالف و عدم موافق ‌قرآن.

عدم انسجام در اقوال و عبارات اندیشه‌وران مسلمان، زیاد است و گویا این پدیده بی‌‌تأثیر از متون روایات عرضه نبوده است. با یک نگاه کلّی آشکار می‌شود که آنان در مواردی بر معیار موافقت تأکید کرده‌اند و در مواردی بر معیار مخالفت، چنان که برخی مخالفت را به معنای اعم گرفته‌اند و برخی دیگر در معنای خاصّ تباین کلّی.

گذشت که ابو حنیفه،^۲ جصّاص، سرخسی و سیّد مرتضی، احادیث مخالف ظاهر و عامّ قرآن را معتبر نمی‌دانستند. سرخسی متذکّر شده که حدیث مخالف ‌قرآن، اعم از عام و خاص و نص و ظاهر، مقبول نیست و مورد عمل واقع نمی‌شود. دلیل این مسئله

عدم موافقت با ‌قرآن

۱. ما لم یوافق من الحدیث القرآن فهو زخرف.

۲. کلّ حدیث لا یوافق کتاب الله فهو زخرف.

۳. فأعرضوه على القرآن فما لیس یوافق القرآن فلیس عنّى.

مخالفت با ‌قرآن

۱. من خالف کتاب الله و سنّة محمّد صلی الله علیه و آله فقد کفر.

۲. إذا کانت الروایات مخالفة للقرآن کذّبت.

۳. لا تمسکوا علىّ بشیء یخالف القرآن.

یافت نشدن در کتاب الله

فإن لم تجدوه فی کتاب الله أو حسنا عند الناس فاعلموا أنّی قد کذبت علیه.

تصدیق نشدن با کتاب الله

ما أتاکم عنّا من حدیث لا یصدّقه کتاب الله فهو باطل.

با توجّه به این موارد، معلوم می‌شود که متن احادیث از جهت بیان نسبت حدیث با قرآن در اصل تعابیر و تعابیر ناظر به تقابل دو سوی ایجاب و سلب، یکسان نیست. یوافق، یضارع، أشبه، وجدان شاهد من الکتاب، یخالف، لا یوافق، لا یضارع، لا یصدّق، لم تجد، تعابیری هستند که در بیان این نسبت به کار رفته‌اند. این تعابیر وقتی در تقابل با هم قرار گرفته‌اند، به این صورت ترسیم یافته‌اند: تقابل موافقت و مخالفت، تقابل موافقت و عدم موافقت، تقابل شباهت و عدم شباهت، تقابل یضارع و لا یضارع.

در اکثر این متون، احادیث در دو دسته سامان یافته‌اند: دسته‌ای که موافق قرآن اند و دسته‌ای که مخالف یا ناموافق با قرآن اند. در باره «لا یوافق»، این پرسش مطرح می‌گردد که: آیا مراد از آن، مخالفت با قرآن است، به این صورت که قرآن به موضوعی پرداخته باشد و حدیث با آن موافق نباشد، یا موردی را نیز که قرآن اصلاً به آن نپرداخته، شامل می‌شود تا عدم موافقت حدیث با قرآن از باب سالبه به انتفای موضوع باشد؟ پیداست