مدلول قطعی قرآن ابراز شده، می‌توان اقوال مختلف در مسئله را به دو دیدگاه کلّی «دلالت مضمونی» و «دلالت مجموعی» کاهش داد. در دیدگاه مضمونی، مضمون حدیث با مضمون یک آیه مقایسه می‌شود. این دیدگاه پیشینه‌ای دراز دارد و به عصر ائمّه علیهم السلام و صحابه می‌رسد. دو سه موردی که از ائمّه علیهم السلام در این باره نقل شده و نیز مواردی که از صحابه نقل شده، همگی بر اساس دلالت مضمونی انجام گرفته‌اند. بیشتر اندیشه‌وران مسلمان در سده‌های دوم به بعد _ که تا عصر حاضر ادامه دارد _ نیز همین گونه عمل کرده‌اند. آنان حدیث را به موجب مخالفت با ظاهر، عموم و به قولی نصّ قاطع یک آیه، کنار زده‌اند. تعابیر:‌ ظاهر، نص، محکم، عام، خاص، دلیل، فحوا، صریح و سیاق در کتب ‌اندیشه‌وران مسلمان، همگی در این باره قابل ارزیابی اند.

تأمّلات در دلالت مضمونی

دیدگاه مضمون‌محور، تکیه‌گاهی مطمئن و پایدار نمی‌تواند شناخته شود. این عدم پایداری و سست‌پایگی از آن جهت است که در باره این دیدگاه، وحدت نظر در ساز و کار مدلول پایه و مصداق آن، وجود ندارد. از یک سو چند گونه دلالت مطرح است، مانند: عام، خاص، ظاهر، فحوای خطاب، دلیل خطاب و نص. از دیگر سو پیداست که دلالت این گونه‌ها بر مراد و معنا یکسان نیست و اندیشه‌وران نیز آنها را یکسان ندیده‌اند. سوم، این که اختلاف در بیان مصادیق _ که به گونه تناقض ظاهر می‌شود _ فراوان است.

ابهام و اختلاف در مفهوم دلالت مضمونی

در عبارات ناظر به دلالت مضمونی، دو اشکال اساسی ‌دیده می‌شود: یکی ابهام و دیگری اختلاف. دو تلقّی تفاوت‌انگاری ساز و کار نص و ظاهر و همسان‌انگاری آن دو، از سده دوم دیده می‌شود. ابو حنیفه، ظاهر و عام را به مثابه صریح، بلکه صریح دانسته است.^۱ شافعی به قرینه جواز تخصیص عامّ قرآن با خبر واحد^۲ و این که سنّت هیچ گاه مخالف قرآن نیست،^۳ ظاهر را غیر از نص تلقّی کرده است، اگر چه وی عبارت نص را در

دارد (ما اقتضی سکون النفس). او این تعریف را بهترین تعریف علم دانسته است.^۱

دلیل خطاب و فحوای خطاب در ادبیّات اصولیان، به ترتیب به مفهوم مخالف و فحوای خطاب مفهوم موافقت است.^۲

دیدگاه دیگر که طرفدار آن بیشتر است، این است که مدلول عام و ظاهر، مصداق علم نیستند یا اگر مصداق علم هستند، دلالت آنها نص و قطعی نیست و برای پالایش حدیث لازم است دلالت قرآنی قطعی باشد. گویا شیخ مفید برای بار نخست به این نوع دلالت اشاره کرده است. وی در کتاب تصحیح اعتقادات الإمامیّة پس از بیان این مطلب که کتاب الله، مقدّم بر احادیث و روایات است و با آن، اخبار صحیح و سقیم از یکدیگر جدا می‌شوند و دلالت آن، معیار و میزان حق است،^۳ در باره نوع دلالت قرآن، بر دلالت قطعی _ که تاب هیچ تأویلی ندارد _ تأکید کرده، می‌نویسد: هنگامی‌ که حدیثی را مخالف کتاب یافتیم و به هیچ وجه امکان وفاق و آشتی آن با قرآن وجود نداشت، آن را کنار می‌گذاریم.^۴ این دیدگاه در سده پنجم به بعد با استقبال اصولیان و برخی عالمان اصول حدیث مواجه شد. در این دوره از این قول با عنوان نصّ قاطع کتاب،^۵ صریح کتاب^۶ و دلیل محکم قاطع^۷ و امثال این عبارات و نیز دلالت مجموعی^۸ و دلالت عام و روحی قرآن^۹ یاد شده است.

دیدگاه مضمونی

با تأمّل در مواردی که ائمّه علیهم السلام، صحابه و اندیشه‌وران مسلمان، احادیثی را بر قرآن عرضه کرده و به رد و گاه تأیید آن، حکم کرده‌اند و نیز دیدگاه‌هایی که در مورد ساز و کار تحقّق