163
عرضۀ حدیث بر قرآن

البتّه گویا ابو حنیفه، سیّد مرتضی و ابو بکر سرخسی در این ارتباط، رأیی متفاوت ابراز کرده‌اند و به زعم این سه اندیشه‌ور، عمومات و ظواهر قرآن با خبر واحد تخصیص نمی‌خورد؛ زیرا ظاهر آیات، علم‌آور است، هرچند به نظر می‌رسد که مراد از علم در کلام آنان، قطع و یقین نباشد؛ بلکه اطمینان باشد.

دیدگاه دیگر، آن است که دلالت الفاظ قرآن، ظنّی است. گویا وحید بهبهانی و سیّد محمّدحسین طباطبایی این قول را اختیار کرده‌اند. به موجب این دیدگاه که بر کلام علّامه طباطبایی استوار است، قرآن می‌تواند دلالت قطعی داشته باشد و آن با نگاه مجموعی آیات حاصل می‌شود.۱ یکی از شاگردان علّامه طباطبایی در این باره چنین آورده است: قرآن، یک مجموعه یک‌پارچه و هماهنگ است. با نگاه مجموعی به آیات قرآن می‌توان به دیدگاه ثابت و قطعی قرآن نائل شد. در مقابل، پشتوانه دلالت خبر واحد بر محتوا، اصول عقلائیّه همانند اصالت اطلاق، اصالت عموم، اصالت عدم تقیید و اصالت عدم تخصیص، اصالت عدم قرینه و مانند آن اند.۲ به عبارت دیگر، از نظر دلالت، گرچه آیات قرآن همانند روایات به نظر می‌رسند، لیکن چون قرآن از احتمال دسیسه و تحریف و از سوی دیگر، از احتمال سهو و نسیان و خطا در فهم و عصیان در ابلاغ و املا مصون است و از طرفی عهده‌دار تبیین خطوط کلّی دین است، نه فروع جزئی آن، پس از ارجاع متشابهات به محکمات و حمل مطلق‌ها بر مقیّدها و عموم‌ها بر خصوص‌ها و باز گرداندن ظواهر به نصوص یا اظهر و جمع‌بندی آیات و مطالب، امری یقینی یا به مثابه‌ یقینی خواهد بود. بنا بر این، قرآن کریم، پایگاه قطعی یا اطمینان‌‌بخش دین است و زمام دین باید به امری قطعی سپرده شود، نه ظنّی.

به هر روی، قطعیت صدور قرآن برای معیار بودن جهت پالایش حدیث، بسنده نیست و افزون بر آن، مدلول آن نیز باید قطعی باشد، یا اگر قطعی نیست، مدلول حدیث نیز ظنّی باشد. مهم‌تر از این، مکانیسم و ساز و کار تشخیص نص و دلالت مجموعی قرآن _ که قطعی تلقّی شده _ است. از این دو مهم‌تر، تشخیص مصادیق است. آیا تشخیص

1.المیزان: ج۱۲ ص۱۱۵ و ج۱۳ ص۹۳، تسنیم: ج۱ ص۸۱.

2.تسنیم: ج۱ ص۸۱.


عرضۀ حدیث بر قرآن
162

ظنّی بودن مدلول قرآن

قطعیت قرآن در صدور، مورد اتّفاق است؛ زیرا نقل متن آن، متواتر است؛ امّا قطعیت مدلول آن با تردید جدّی مواجه است. قول معروف، آن است که مدلول قرآن، دست کم در موارد فراوانی قطعی نیست. این تردید در باره ظواهر و عمومات، جدّی است. رأی غالب اصولیان در مسئله تخصیص، این است که دلالت ظواهر و عمومات، ظنّی است و مدلول حدیث خاص، نص و صریح است. از این رو، میان دو سر صدور و مدلول قرآن و حدیث، توازن پدید می‌آید. این توازن با تعارض تلازم ندارد؛ زیرا خبر واحد، اگر چه در صدور قطعی نیست، ولی دلیل قطعی بر اعتبار آن وجود دارد. گویا این دیدگاه از زمان محقّق حلّی (م۶۷۰ق) مطرح شد.۱

آیا دلالت الفاظ قرآن بر معانی در همه موارد، ظنّی است؟ آیا در یک عبارت عام و شامل، دلالت الفاظ بر معانی، ظنّی است؟ یا در مواردی می‌تواند قطعی باشد؟ با ردیابی این مسئله در کلام اندیشه‌وران مسلمان، گویا دو دیدگاه مطرح شده است: یک دیدگاه معروف که میان اندیشه‌وران در دانش‌های مختلف طرفدار دارد، این است که آیات قرآن به دو دسته نص و ظاهر تقسیم می‌شوند. دلالت نص، قطعی است و دلالت ظاهر، ظنّی. این دیدگاه به طور خاص در دانش اصول _ که گستره بحث به آیات احکام در قلمرو عام و مطلق و مجمل، محدود است _ مطرح و بر ظنّی بودن این دسته از آیات به عنوان مصادیق بارز ظاهر، تأکید شده است.

از دسته اوّل با عبارت: نص در برابر ظاهر،۲ نصّ قاطع کتاب،۳ صریح قرآن،۴ دلیل قاطع کتاب۵ و محکمات و نصوص قرآن۶ یاد شده است. به موجب این دیدگاه، ظواهر و عموم قرآن، ظن‌آورند.

1.معارج الاُصول: ص۹۶، الأحکام، آمدی: ج۲ ص۳۲۵، رسائل الشهید الثانی: ص۲۷۴، معالم الدین: ص۱۴۱ و ۲۱۹، الوافیة: ص۱۴۴، الحدائق الناضرة: ج۱ ص۸۷ _ ۸۸، الفوائد الحائریّـة: ص۲۲۴، فرائد الاُصول: ج۳ ص۱۷، اُصول الفقه، محمّدرضا مظفّر: ج۲ ص۲۲۲، البیان: ص۴۰۰.

2.الفصول: ج۱ ص۱۵۷.

3.المستصفی: ص۱۰۳.

4.المنار المنیف: ص۴۷.

5.وصول الأخیار إلی اُصول الأخبار : ص۱۸۳.

6.الحدائق الناضرة: ج۱ ص۱۰۰.

  • نام منبع :
    عرضۀ حدیث بر قرآن
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی احمدی نورآبادی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 18848
صفحه از 312
پرینت  ارسال به