نبوی معروف _ که عبارت است از: «نضّر الله امرءً سمع مقالتی فوعاها فأدّاها کما سمعها، فرُبّ مبلّغ أوعى من سامع و رُبّ حامل فقه لیس بفقیه، و رُبّ حامل فقه إلى من هو أفقه منه»^۱ و با الفاظ و تعبیر‌های مختلف نیز نقل شده است^۲ _ و تجربه بشری، فهم‌ها در مواجهه با یک کلام به تناسب میزان و سطح فهم افراد، انبساط و انقباض پیدا می‌کنند. چه بسا از الفاظ یک حدیث، برای دیگران استفاده‌ها و به قولی فهم‌هایی حاصل شود که برای سامع و راوی آن حاصل نشده است. این تفاوت برداشت‌ها وقتی با جواز نقل به معنا همراه شود، در خصوص احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام که تا دوره تدوین جوامع حدیثی با چندین واسطه نقل شده‌اند، سبب می‌شود که متن نخستین حدیث با متن اخیر آن بتواند با تفاوت _ که گاه زیاد و فاحش است _ ، مواجه گردد.

این همه در صورتی است که همه راویان، فقیه بوده و معنای الفاظ معصوم را به تناسب فهم خود فهمیده باشند. با این فرض آیا می‌توان در مورد همه راویان احادیث، این نظر را ساری و جاری دانست؟ افزون بر این، همه الفاظ احادیث، در یک معنا ظهور ندارند. برخی الفاظ، مشترک، برخی مجمل و برخی مشکل هستند. نیز متون روایات، محکم و متشابه دارند. به موجب این جهات است که قائلان به جواز نقل به معنا برای آن، شرایط سخت و دشواری را قرار داده‌اند و نیز در باره موارد آن بر یک قول نیستند. مهم‌ترین شرط جواز نقل به معنا، این دانسته شده که سامع، نخست کلام معصوم را به صورت قطعی فهم کند و سپس عبارت معادل آن را نیز با همین ویژگی به کار برد. اگر در هر دو سوی یاد شده این قطع وجود نداشته باشد، چنین نقلی می‌تواند به تغییر مراد و تحریف معنوی حدیث منتهی شود. این شرط، گاه با عبارت لزوم الفاظ مرادف و مساوی با اصل، مساوی با اصل در جلا و خفا و آگاهی راوی به دقایق و حقایق و ظرایف کلام معصوم بیان شده است.

به جهت این شرایط است که قائلان جواز نقل به معنا در خصوص موارد آن ، پراکنده و مختلف و گاه متناقض سخن گفته‌اند. با ردیابی این بحث، اقوال زیر دیده می‌شوند: ۱

احتمال و خطر تغییر معنا و مراد معصوم، چیز پوشیده‌ای نیست. نه تنها کسانی که با نقل به معنای حدیث مخالفت کرده‌اند، بلکه همه آنان که نقل به معنا را جایز دانسته‌اند، به خطر تحریف معنوی هشدار داده‌اند. در روایاتی که گذشت، عبارات زیر در این باره آمده‌اند: نقل به معنا نباید به تغییر معنا پایان یابد،^۱ نباید به حقیقت معنا صدمه زند،^۲ نباید حلالی را حرام و حرامی را حلال نماید^۳ و یا نباید به قصد عیبجویی از پیامبر صلی الله علیه و آله، مشوّه ساختن دین و یا انتساب دروغ به پیامبر صلی الله علیه و آله انجام گیرد.^۴

گویا پیشینه بحث نظری در باره خطر تحریف معنا و تغییر مراد معصوم، در سده پنجم آغاز شد. برخی از مهم‌ترین کتاب‌ها و اندیشه‌وران که به این موضوع پرداخته‌اند، به قرار زیرند: الکفایة فی معرفة الروایة‌‌ی خطیب بغدادی،^۵ اللمع فی اُصول الفقه ابو اسحاق شیرازی،^۶ المستصفی غزالی،^۷ المحصول رازی،^۸ تنقیح الفصول فی الاُصول احمد بن ادریس قراقی(م۶۸۴ق)،^۹ نهایة الوصول علّامه حلّی، وصول الأخیار إلی اُصول الأخبار حسین عبد الصمد عاملی(م۹۸۴ق)،^۱۰ توجیه النظر إلى اُصول الأثر طاهر جزائری دمشقی (۱۲۶۸ _ ۱۳۳۸ق)^۱۱ و أضواء علی السنّة المحمّدیة‌ی محمود ابو ریّه.^۱۲

نقل به معنا افزون بر احتمال تغییر معنا و مراد، موجب می‌شود که پیام‌ها یا مقاصد کلام در سطح فهم سامع و راوی، محدود شود. این، در حالی است که به موجب حدیث