ج. نقد عقلی

استدلال در نقد عقلی، بر متن برخی از متون حدیث عرض، استوار است. در متونِ یاد شده آمده است: «ما جاءکم عنّى فاعرضوه على کتاب الله فما وافقه کتاب الله فهو عنّی قلته أو لم أقله»، «ما بلغکم عنّی من قول حسن لم أقله فأنا قلته».^۱ در این متون، به گونه آشکار به پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت دروغگویی داده شده است؛ زیرا از پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده که چیزی را که ایشان نگفته، باید به ایشان نسبت داد: «لم أقله فأنا قلته». چنین چیزی در باره پیامبر معصوم چگونه قابل قبول است؟

د. نقد متنی

متن حدیث عرض و اِسناد آن، مختلف نقل شده است و این اختلاط موجب اضطراب در حدیث عرض می‌شود.

در یک متن، بدون اشاره به قرآن، چنین آمده است: «إذا حدّثتم عنّی حدیثاً تعرفونه و لا تنکرونه، فصدّقوا به، قلته أو لم أقله؛ فإنّی أقول ما یعرف و لا ینکر و إذا حدّثتم عنّی حدیثاً تنکرونه و لا تعرفونه، فکذّبوا به، قلته أو لم أقله؛ فإنّی لا أقول ما ینکر و أقول ما یعرف» و در متن دیگر، این عبارت دیده می‌شود: «إذا رویتم الحدیث عنّی فاعرضوه على کتاب الله».^۲

اختلاط در اسناد نیز قابل توجّه است. در یک اسناد که از طریق یحیى بن آدم و غیر اوست، اسناد گاه به ابو هریره پایان می‌پذیرد و گاه بدون ذکر ابو هریره به صورت مرسل دیده می‌شود. بخاری در کتاب تاریخ خود، متذکّر شده که نام ابو هریره در اسناد حدیث، وهم و اشتباه است. ابن خزیمه تصریح می‌کند که این حدیث، تنها از طریق یحیی بن آدم نقل شده است.^۳ برخی نیز متذکّر شده‌اند که حدیث عرض از طریق یحیی از ابو هریره نقل شده و از غیر طریق یحیی به صورت مرسل روایت شده است.^۴

لا ألفینّ أحدکم متّکئاً علی أریکته یأتیه الأمر من أمری ممّا أمرت به أو نهیت عنه فیقول: لا أدری ما وجدنا فی کتاب الله اتّبعناه.^۱

آگاه باشید که نیابم یکی از شما بر جایگاه و تخت خود تکیه زند و آن گاه که امر و نهی من به او رسید، چنین بگوید که: نمی‌دانم. من این را در کتاب خدا نیافته‌ام تا از آن پیروی کنم.

به موجب این روایت که صحیح شمرده شده است، نباید حدیثی را به دلیل آن که مضمون آن در قرآن نیامده، کنار زد. از این رو احادیث عرضه که بر موافقت حدیث بر قرآن تأکید می‌کنند، مخالف این روایت صحیح هستند و باید کنار گذاشته شوند.

۲. روایات رسیده در تفصیل احکام

روایات زیادی در منابع روایی مسلمانان وجود دارد که ناظر به بیان شرایط و تفاصیل احکام قرآن اند؛ شرایط و تفاصیلی که در قرآن ذکر نشده‌اند. تعداد رکعات نماز‌های پنجگانه، کیفیت رکوع، سجود، قرائت، سلام نماز، محرّمات روزه، چیز‌هایی که زکات به آنها تعلّق می‌گیرد، حدّ نصاب، اعمال و مناسک حج و کیفیت انجام آنها و... نمونه‌های تفصیل احکام اند. استدلال به این روایات در نقد احادیث عرض، ابتدا توسّط شافعی و ابن حزم ظاهری انجام گرفته است.^۲

۳. ذکر سنّت در کنار کتاب

در برخی متون حدیث عرض، سنّت در کنار قرآن، معیار ارزیابی حدیث ذکر شده است. این نوع متون نشان می‌دهند که حدیث عرض روایت بر قرآن نمی‌تواند درست باشد.^۳ این دلیل، گویی بر ناسازگاری احادیث عرض استوار است. در برخی متون احادیث عرض، قرآن، معیار ارزیابی حدیث ذکر شده و در برخی دیگر از آن متون، قرآن و سنّت، با هم آمده‌اند. ذکر سنّت در کنار قرآن می‌تواند نشان دهد که قرآن به تنهایی معیار نیست و با احادیث عرض حدیث بر قرآن، ناسازگار است.