موضوع، و تصریح عالمان حدیث و نقد حدیث به وقوع جعل و وضع در احادیث را می‌توان برشمرد. در ارتباط با هر یک از موارد یاد شده، به یکی دو نمونه اشاره می‌شود.

نمونه احادیث ساختگی

به موجب روایت منقول از طریق شیعه و اهل سنّت که با اختلاف در متن و صدر و ذیل مواجه است، پیامبرصلی الله علیه و آله از یهود در باره عیسی علیه السلام پرسید. آنان در این باره دروغ گفتند. آن گاه پیامبرصلی الله علیه و آله بالای منبر رفت و خطاب به مردم اظهار داشت که به زودی، حدیث او در میان مردم پخش می‌شود. پس باید موافق قرآن، قول وی شمرده شود و مخالف قرآن، قول او شمرده نشود.^۱

در متن دیگر آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله از یهود در باره موسی علیه السلام و از نصارا در باره عیسی علیه السلام پرسید و آنان در این باره دروغ گفتند. پس، گروهی از مسلمانان را فرا خواند و گفتگوی خود با یهود و نصارا را برای آنان ذکر کرد و سپس فرمود که به زودی، دروغ‌ها نسبت به وی زیاد می‌شود، همان طور که برای پیامبران پیشین چنین شد.^۲

معروف بلکه متواتر است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من کذب علىّ متعمّداً فلیتبوّأ مقعده من النار».^۳طبرانی (م۳۶۰ق) صاحب کتب المعجم، در باره این حدیث، یک تألیف مستقل با نام الجزء فیه طرق حدیث «من کذب علیّ متعمّدًا فلیتبوّأ مقعده من النار» انجام داد. به موجب این جزء، پنجاه و هشت نفر از صحابه از جمله نه نفر از افراد معروف به «عشره مبشّره»، آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده‌اند. همچنین ابن جوزی(م۵۷۳ق) در باب دوم جزء اوّل کتاب الموضوعات، متذکّر شده که این روایت را از شصت نفر از صحابه نقل کرده است.^۴

ابو عمرو کشّی(م۳۲۹ق) از یونس بن عبد الرحمان نقل کرده که برخی از اصحاب از ابو محمّد علیه السلام در باره علّت سختگیری و کثرت انکار وی نسبت به روایات اصحاب

داشته که شماری از آنها رایج بوده است. این مصاحف در مواردی با یکدیگر اختلاف داشته‌اند.^۱ اختلاف قرائت‌ها را نیز تا چهارده قرائت معروف شمرده‌اند.

گروه چهارم، روایات ناظر به وقوع تحریف در قرآن اند.^۲ میرزا حسین نوری، صاحب مستدرک الوسائل، در کتاب فصل الخطاب در دلیل یازدهم و دوازدهم، هزار و شصت روایت را ذکر کرده است. از این تعداد، شصت مورد در دلیل یازدهم و هزار مورد در دلیل دوازدهم آمده است.

در برابر این شواهد، قائلان به تحریف‌ناپذیری قرآن یا عدم وقوع تحریف در قرآن، به تأویل و توجیه و یا ردّ آنها پرداخته‌اند.^۳

حدیث و مصونیت از جعل و نسیان و اشتباه و تحریف

حدیث، نه تنها جعل‌ناپذیر و تحریف‌ناپذیر نیست و در آن، امکان اشتباه و نسیان وجود دارد، بلکه اشتباه و نسیان در مقام واقع نیز در آن ‌تحقّق یافته است. شاهد بر این ادّعا فراوان است. از جمله شواهد، هشدارهای پیامبرصلی الله علیه و آله به وقوع جعل در احادیث، روایات بیان‌کننده میزان تشخیص و پالایش احادیث، اختلاف کتب حدیثی در مورد بعضی احادیث، وجود احادیث ناسازگار و بعضاً متناقض، کثرت کتاب‌های نقد حدیث، کتاب‌های تألیف شده در موضوع احادیث ساختگی و ضعیف و محرّف، کثرت کتاب‌های رجالی، تنویع احادیث به: متواتر، واحد، صحیح، موثّق، حسن، ضعیف و