نمی‌توان غیر مستعد را تعلیم داد و مستعد را منع کرد. مسائل اصول عقاید نیز همین طورند؛ امّا فقه و اخلاق که به عمل مربوط‌ اند، فهمشان برای همه مردم آسان است و همگی نیز به آنها مکلّف‌ اند.^۱

مراد از «حدیث صعب مستصعب» چیست؟ به موجب قرائن چندی که در متن احادیث پنجگانه دیده می‌شود، مراد از حدیث صعب مستصعب، حدیثی است که مخاطبان نمی‌توانند آن را بفهمند و مراد آن را درک کنند. از جمله این قرائن، تعبیر «عدم تحمّل» است که در این احادیث، ذکر شده است. قرینه دیگر، این است که احادیث ائمّه علیهم السلام به دو گروه تقسیم شده‌اند: یک گروه، احادیثی‌ که به تعبیر خود احادیث، با قلب همخوانی دارند و مراد از آنها معلوم است و گروه دوم، احادیثی‌ که قلب از آنها بیزار است و نسبت به آنها رویکرد انکاری دارد. این دسته احادیث نباید نادرست و دروغین تلقّی گردند؛ بلکه باید آنها را اجمالاً پذیرفت و به آنها ایمان آورد و حقیقت و علم آنها را به خدا، پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام سپرد. بنا بر این، این احادیث، خود، صعب اند و فهم آنها برای دیگران مستصعب است. این گونه برخورد با این دسته از احادیث، بدان جهت است که ائمّه علیهم السلام به امور غیبی و اسرار الهی عالم‌ اند و به قول ملّا صالح مازندرانی به اخبار ملکوتی و آثار لاهوتی و اطوار ناسوتی و اوضاع فلکی و اوصاف ملکی و گذشته و حال و آینده و احکام غریب و قضاوت‌های عجیب، آگاهی دارند^۲ و یا به موجب برخی از این احادیث، به برخی از اسرار و علوم الهی آگاهی دارند.

پیداست که با این وصف، حدیث آنان می‌تواند خود، صعب و فهم آن برای مردم، مستصعب باشد. در نتیجه به آن ایمان نمی‌آورد و آن را نمی‌پذیرد، مگر ملک مقرّب یا نبیّ مرسل یا بنده‌ای که خدا قلب او را با ابتلائات مختلف آزموده باشد.

ابو الحسن شعرانی در پاورقی شرح ملّا صالح مازندرانی متذکّر شده که مراد از احادیث این باب، آن است که ائمّه علیهم السلام عوام را از رفتن به دنبال چیزهایی که نمی‌توانند آنها را درک کنند و بفهمند، نهی کرده و نیز خواص را از ابلاغ و القای چنین مطالبی بر

آموزه‌ها و معارف غیر حسّی و ماورای طبیعی است، این احادیث نیز می‌توانند چنین معارفی را داشته باشند و چنان که در زبان قرآن، انواع مجاز و تمثیل و تشبیه به کار رفته، در آنها نیز می‌تواند چنین باشد. قرینه روشن بر وجود همه اینها در احادیث، احادیث فراوانی هستند که در زمینه صفات خدا و جبر و تفویض و قضا و قدر در جوامع حدیثی فریقین مانند: صحیح البخاری، الکافی کلینی و التوحید شیخ صدوق و نیز در زمینه فضائل و مقامات ائمّه علیهم السلام در کتاب‌های شیعه، یافت می‌شوند.

شیخ صدوق در مقدّمه التوحید متذکّر شده که آنچه وی را وا داشت تا این کتاب را تألیف نماید، این بود که گروهی از مخالفان، به بزرگان و ستون‌های استوار شیعه، قول به جبر و تشبیه نسبت می‌دادند؛ زیرا در کتاب‌های شیعه، اخباری در این باره یافته و به قول شیخ صدوق از تفسیر درست و فهم معنای صحیح آنها در مانده بودند، در حالی که با مقابله با آنها این کج‌فهمی قابل رفع بود.^۱ به قرینه حدیث پنجم _ که در آن، سخن از مقامات و فضایل ائمّه است و شیعیان آفریده شدند تا این مقامات و فضایل را درک کنند _ و نیز تکیه بر ایمان به گفته‌ها و احادیث ائمّه علیهم السلام اگر چه آن گفته‌ها برای غیر شیعیان قابل درک نباشد، مراد از احادیث صعب مستصعب، احادیث مربوط به فضائل و مقامات خاصّ ائمّه‌ اند که به علم و توانایی و نورانیت و اشراق آنان ناظرند.

ابو الحسن شعرانی با اشاره به آنچه گفته شد، متذکّر شده که: حق آن است که احادیث ناظر به عمل باید مبیّن باشند تا همه مکلّفان بتوانند به آن عمل کنند، و گرنه نقض غرض لازم می‌آید؛ امّا اعتقادات مانند: اسرار مبدأ و معاد و مقامات ائمّه و انبیا، چنین نیستند. انسان‌ها در استعداد فهم حقایق، با هم اختلاف دارند و منع باهوشان و صاحبان دقّت از استفاده از هوش و دقّتشان ظلم است و متعهّد کردن بلید به آن، تکلیف ما لا یُطاق است. بعید نیست که در ادلّه، مواردی یافت شوند که فهم آنها به گروهی ویژه اختصاص داشته باشد، به گونه‌ای که حقایق آنها برای آنان مبیّن باشد؛ ولی برای دیگران چنین نباشد. این تفاوت در استعداد، پدیده‌ای پنهان نیست. مثلاً برخی از انسان‌ها به آسانی علوم ریاضی را می‌فهمند و بعضی ادبیّات و علوم انسانی را و اصولاً