تواضع فقط به پیامبر توصیه نشده است، بلکه مؤمنان نیز مکلّفند تا با برادران ایمانی خود فروتن و مهربان باشند. لذا خداوند در آیه دیگری مؤمنان را خطاب می‌کند و به آنان این‌گونه هشدار می‌دهد: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید، هر کس از شما از دین خود برگردد [ضرری به خدا نمی‌رساند]، خدا در آینده جماعتی را پدید می‌آورد که آنها را بسیار دوست می‌دارد و آنها نیز خدا را بسیار دوست خواهند داشت. آنان برابر مؤمنان، فروتن و برابر کافران، بسیار نیرومند و انعطاف ناپذیرند».^۱

انواع فروتنی

قرآن کریم، مؤمنان را به فروتنی توصیه می‌کند. فروتنی به دو نوع رفتاری و گفتاری تقسیم می‌شود. بدیهی است رفتار و گفتار فروتنانه، حاکی از وجود این سجیه اخلاقی در نهاد آدمی است.

۱. فروتنی رفتاری

وجود صفت اخلاقی فروتنی در ضمیر انسان بی آن که تحقق خارجی داشته باشد بی‌معناست؛ چرا که بدون نمود خارجی، آثار و برکات فروتنی به دست نمی‌آید. در واقع، برخورداری از فضایل اخلاقی، به ادعا نیست بلکه به تحقق آن در خارج و آشکار شدن مظاهر آن در رفتار آدمی است. موارد ذیل از جمله مصادیق رفتارهای فروتنانه به شمار می‌رود:

قرآن کریم اشاره شده است. خداوند در این آیه، پیامبر خود را خطاب می‌فرماید:

(فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لأنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک).^۱
یقیناً مهر و محبتی از سوی خداست که با ایشان نرم (یعنی فروتن و خوش‌اخلاق) گشتی؛ و اگر تندخو و سنگدل می‏بودی، آنان از اطراف تو پراکنده می‌شدند.

به نظر می‌رسد در این آیه خداوند خطابش به پیامبر است و با کنایه، رمز موفقیت را در تبلیغ رسالت، مهربانی و فروتنی بر می‌شمرد و از آن حضرت می‌خواهد که با مردم مهربان و خوش‌خو و فروتن باشد تا از گِردش متفرق نشوند و از فیوضات آن حضرت در امر هدایت محروم نگردند. بر این اساس نقش پیامبر صلی الله علیه و آله همانند پدری است که اگر با فرزندانش مهربان و فروتن نباشد، فرزندان، دلسوزی‌های پدر را به جان نمی‌خرند و در دام دوستان ناباب گرفتار و از سعادت دور می‌شوند. ازاین‌رو آن حضرت به امام علی علیه السلام فرمود: «ای علی! من و تو پدران این اُمَّتیم».^۲

البته نباید از نظر دور داشت که این نوع فروتنی، از سوی مقامی عالی نسبت به مقام دانی ابراز می‌شود و از کارکردهای مهم آن، موفقیت فرد متواضع در امر تربیت است و نکته درس‌آموز آن نیز آن است که مربی، بدون مهربانی و تواضع نسبت به شاگردان و افراد تحت تربیتش، هرگز موفق نمی‌شود.