نظريات پيشين را حل كند ؛ ولى نتيجه‏اى روشن و مشخّص براى ما نخواهد داشت. نتيجه اين نظريه آن است كه پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله جمله‏اى مبهم و معمّاگونه فرموده است كه هيچ نقشى در معرفت و عمل جامعه اسلامى نخواهد داشت !

۲. سخن پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله براى پى‏ريزى مسيرى هموار براى رسيدن به هدفى بزرگ است، يعنى تبعيت مردم از اين رهبران كه موجب راهيابى و هدايت آنان خواهد گشت، در صورتى كه با فرض نامشخّص بودن آن دوازده نفر، اين هدف هرگز محقّق نخواهد شد و حتّى موجب سر در گمى آنان در شناخت مقتدا و سوء استفاده دنياطلبان از آن خواهد شد.

نظريه چهارم: خلفاى بنى اميّه

خطابى و ابن جوزى گفته‏اند: مقصود پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله از خلفاى دوازده‏گانه، خلفاى بنى اميّه هستند ؛ زيرا اصحاب پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله مربوط به زمان پيامبرند و مشمول عنوان خلفاى دوازده‏گانه نيستند. بنا بر اين خلفاى اربعه، معاويه و مروان بن حكم، از اين گروه خارج مى‏شوند و دوازده نفر باقى خواهند ماند.^۱

براى روشن شدن سخن اين دو نفر، اين نكته را بايد ذكر كنيم كه حاكمان اموى پانزده نفر بوده‏اند كه دوران حكومت آنان سيزده سال پس از رحلت پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله آغاز شده است (چون عثمان در اواخر سال ۲۳ هجرى به خلافت رسيد). اين دو نفر براى رفع مشكل تعداد افراد بنى اميّه و زمان حكومت آنان، اصحاب پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله را به پيامبر خدا ملحق نموده، شايسته عنوان «خلافة النبىّ» ندانسته‏اند. در نتيجه، دوران خلفاى اربعه، معاويه و مروان بن حكم، از اين حكم خارج شده و دوازده نفر ذيل آن باقى مانده‏اند.

گفتنى است كه ابن جوزى در ابتداى سخن خويش گفته است كه دستيابى به مدلول اصلى سخن پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله و فهم آن، ممكن نيست.^۲

همواره، جز در حسن بن على عليه‏السلام و عبد اللّه‏ زبير، به رغم درستى خلافت آن دو، و حكم به ثابت نبودن شايستگى مخالفانشان، جز پس از مصالحه حسن عليه‏السلام و كشته شدن زبير، بوده است. و خدا بهتر مى‏داند.^۱

نقد نظريه دوم

افزون بر شمارى از اشكال‏هاى نظريه اوّل، اشكال‏هاى ديگرى بر اين نظريه وارد شده، كه عبارت اند از:

۱. ابن حجر، در توجيه خارج كردن معاوية بن يزيد و مروان بن حكم از شمار خلفا، گفته است كه مدّت حكومت اين دو، كوتاه بوده است.

بر طبق اين نظريه بايد امام حسن عليه‏السلام نيز از اين مجموعه خارج شود ؛ زيرا مدّت حكومت ايشان نيز كوتاه بوده است.

۲. عبد اللّه‏ بن زبير، جزو اين گروه شمرده شده است، در حالى كه خلافت او هيچ گاه فراگير و همه‏گستر نگرديد ؟

نظريه سوم: دوازده خليفه نامشخّص تا قيامت

ابن جوزى مى‏گويد:

منظور، وجود دوازده خليفه در دوره اسلامى تا روز قيامت است كه آنان، بر اساس حق رفتار مى‏كنند، هر چند دوران خلافتشان پشت سر هم نباشد.^۲

ابن كثير نيز در تفسير خود از اين نظريه دفاع مى‏كند.^۳

نقد نظريه سوم

اشكال‏هاى اين نظريه، عبارت اند از:

۱. غير شفّاف كردن سخن پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله، ممكن است برخى از اشكالات وارد بر