اين صحنه نشان مى‏دهد كه فضاى سياسى براى اعلان رهبران آينده جهان اسلام، مناسب نبوده است، چنان كه جمله «وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ؛^۱خداوند، تو را از آسيب مردمان حفظ مى‏كند» در جريان غدير، اشاره به همين واقعيت است. البتّه بعد از غدير نيز هنگامى كه پيامبر اسلام در بيمارىِ منجر به وفاتش مى‏خواهد به صورت مكتوب، مشكل رهبرى آينده جهان اسلام را حل كند، با كارشكنى و همهمه و غوغا رو به رو مى‏شود و در نتيجه، تصريح به اين امر، ميسّر نمى‏گردد.^۲

۳. مقصود از «دوازده خليفه»

تأمّل در واژه‏هاى «خليفه»، «امام»، «وصى»، «امير» و الفاظ مشابه آنها كه در گزارش‏هاى مختلف حديث جابر آمده^۳ و نيز موقعيت خانوادگى و عدد كسانى كه پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله آنان را به عنوان جانشينان خود معرّفى مى‏كند و مهم‏تر از همه، تأكيد ايشان بر اين كه قيام دين و عزّت اسلام و صلاح امّت تا قيامت در گرو خلافت آنهاست، به روشنى نشان مى‏دهند كه پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله در اين پيام مهم، در صدد ارائه مشخّصات افرادى بوده كه شايستگى علمى، عملى، سياسى و مديريتى لازم را براى رهبرى جامعه اسلامى پس از او دارند ؛ كسانى كه از هر جهت مى‏توانند خليفه خدا و خليفه پيامبر خدا باشند.

در آن هنگام، اهمّيت اين پيام و رساندن آن، به گونه‏اى بود كه به گفته ابن عبّاس، ابو بكر در آغاز حكومتش، خود را خليفه نمى‏خواند و در پاسخ كسى كه از او مى‏پرسد: «آيا تو خليفه پيامبر خدايى ؟»، پاسخ مى‏دهد: نه. و در پاسخ اين سؤال كه: پس تو كيستى ؟ پاسخ مى‏دهد: «من، جاى‏گزين پس از او هستم».^۴

بى ترديد، سياسى بودن مضمون حديث در عدم نقل آن توسّط اصحاب پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله، مؤثّر بوده است. از اين رو، عدم شهرت نقل آن از طرق مختلف، بر بى‏توجّهى صحابيان به اين موضوع مهم، دلالت ندارد.

۲. اختلاف در متن احاديث

متن حديث جابر بن سَمُره، به گونه‏هاى مختلفى گزارش شده است. در بيشتر گزارش‏ها «اثنا عشر خليفة (دوازده خليفه)»، در صحيح البخارى «اثنا عشر أميرا (دوازده امير)» و در گزارش‏هاى ديگر، «اثنا عشر إماما (دوازده امام)»، «إثنا عشر ملكا (دوازده پادشاه)» و «اثنا عشر قيّما (دوازده سرپرست)» آمده است و مطابق برخى از نقل‏ها، متن حديث با عبارت «لا يَزالُ أَمرُ النَّاسِ ماضيا ما وَليَهُم اثنا عَشَرَ رَجُلاً ؛^۱ همواره كارهاى مردم انجام مى‏شود، مادام كه دوازده مرد، سرپرست آنها باشند» گزارش شده است.

همه اين گزارش‏ها، نشان دهنده آن است كه پيامبر خدا صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله، در پى معرّفى جانشينان خود و رهبران آينده جهان اسلام بوده و راوى و يا راويان حديث، سخن پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله را نقل به معنا كرده‏اند.

نكته قابل توجّه، اين كه: پس از معرّفى دوازده نفر به عنوان جانشينان پس از پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله توسّط ايشان، همهمه و هياهو مجلس را فرا مى‏گيرد، به گونه‏اى كه جابر بن سَمُره تصريح مى‏كند كه سخن پايانى پيامبر صلّى‏الله‏عليه‏و‏آله را نشنيده و از پدر يا عموى خود مى‏پرسد كه: ايشان چه گفت ؟ و او پاسخ مى‏دهد كه ايشان فرمود: «كلّهم من قريش ؛^۲ همه آنها از قريش اند»، يا «كلّهم من بنى هاشم ؛^۳ همه آنها از بنى هاشم اند».