به نسبت ديگر معصومان نيز، مباحث كلامى امام عليه‏السلام بيشتر باشد. امروزه بيش از سى درصد كلّ روايات باقى مانده از امام رضا عليه‏السلام به مسائل كلامى اختصاص دارد. به جرئت مى‏توان گفت اگر امام باقر عليه‏السلام و امام صادق عليه‏السلام در عصر خويش پايه‏هاى فقه شيعى را استوار ساختند، در اين دوره، امام رضا عليه‏السلام بنياد كلام شيعى و بويژه مسئله امامت را بيش از پيش، مستحكم ساخت. مباحث اعتقادى كه در اين دوره در جامعه نمود بيشترى داشت و امام عليه‏السلام در باره آن سخن گفته، عبارت اند از: توحيد (اوصاف خدا، رؤت خدا، جسمانيت، قضا و قدر، جبر و تفويض)،^۱ نبوّت (معرّفى و پيراستن انبيا از خطا و گناه) و امامت (تقريبا تمام مباحث مربوط به آن).^۲

نگاه متفاوت امام عليه‏السلام به مسئله توحيد ـ كه خلاف انديشه متكلّمان رايج آن دوران بود ـ سبب شد تا در زمان ولايت عهدى، افراد و گروه‏ها براى فهم صحيح آن و يا اساسا از سرِ كنجكاوى به خراسان آمده، با نظريات توحيدى امام عليه‏السلام آشنا شوند.

۲. فتنه واقفيه

آغاز امامت امام رضا عليه‏السلام با فتنه واقفيه همراه بود. توقّف در امامت امام هفتم و تأسيس يك فرقه منحرف در شيعه، شبهات جديدى را در مسئله امامت در مجموعه‏هاى درونْ‏مذهبى شيعه ايجاد كرد و چيزى نگذشت كه اين شبهات، به بيرون تراوش نمود. علنى شدن شبهات و سؤالات از سويى، و ظهور انحراف در برخى وكيلان و نمايندگان امام كاظم عليه‏السلام، از سوى ديگر، سبب شد كه زمينه براى تبيين مسائل امامت، بيش از پيش فراهم آيد. بنا بر اين، در اين دوره، مباحث مربوط به امامت، بسيار پُررنگ و به صورت علنى از زبان امام رضا عليه‏السلام مطرح شد.^۳

روايات نقل شده از ايشان، تأثير مستقيم داشت. اين رخدادها را مى‏توان در عناوينى همچون «گسترش انديشه كلامى» و «فتنه واقفيه» خلاصه كرد.

۱. گسترش انديشه كلامى

انديشه‏هاى كلامى گوناگونى در نيمه دوم قرن دوم هجرى در جامعه علمى و دينى آن روز، پديدار شد. آزادى نسبى در واگويى انديشه‏ها و مناظرات درونْ‏دينى و برونْ‏دينى، روز به روز توسعه مى‏يافت، به گونه‏اى كه برخى محافل در بغداد و خراسان، تنها براى مناظره شكل مى‏گرفت. براى نمونه، خانه يحيى بن خالد در بغداد، محلّ برپايى سلسله جلسات مناظره متكلّمان مسلمان و غير مسلمان بود.^۱ اين جلسات در دوره مأمون، گسترش بيشترى يافت. نهضت ترجمه و آزادى نسبى ابراز عقايد، حتّى در دربار خليفه، از عوامل اين مباحثات بود.

عالمان رسمى كه تنها بخشى از روايات نبوى را با واسطه‏هاى نامطمئن در اختيار داشتند، توانايى پاسخ‏گويى به شبهات و پرسش‏هاى جديد را نداشتند؛ چه اين كه بخشى از شبهات وارد شده، اساسا عقلى بود و تنها با نقل روايات، قابل پاسخ گفتن نبود. امّا متكلّمان شيعى كه همواره توفيق بهره‏بردارى از سرچشمه زلال معرفت را داشتند، از وضعيت بسيار مطلوب‏ترى برخوردار بودند. در رأس اين جريان، حضور امام رضا عليه‏السلام بسيار تابناك مى‏نمود. ايشان، پاسخ‏گوى سؤالات متكلّمان مسلمان و غير مسلمان بودند. از اين رو، تعداد روايات كلامى امام رضا عليه‏السلام از لحاظ حجمى، بيش از ديگر گونه‏هاى روايت شده از ايشان است.^۲ حتّى به نظر مى‏رسد