- تخريب جايگاه امام رضا عليه‏السلام.

اعطاى اين منصب، توانست دست كم در قيام‏هاى علويان، ترديدهايى جدّى ايجاد كند و بسيارى از آشوب‏ها را بخوابانَد. بعدها مردم مدينه دريافتند كه اين كار با اكراه و اجبار صورت گرفته و تصريح كردند:

مأمون در روزگار فرمان‏روايى‏اش، براى جانشينىِ على بن موسى الرضا [پس از خود] ميان مسلمانان، بيعت گرفت، بى آن كه رضا عليه‏السلام به آن راضى باشد و اين را پس از آن كرد كه او را به قتل تهديد نمود و بارها به او اصرار كرد و هر بار ايشان خوددارى مى‏ورزيد تا آن جا كه از اين نپذيرفتن، در آستانه كشته شدن قرار گرفت.^۱

در واقع، مى‏توان از تهديدهاى مكرّر مأمون دريافت كه امام عليه‏السلام راهى غير از پذيرش نداشت و مأمون نيز تنها راه نجات حكومتش را براى گذر از چالش‏ها و مشكلات داخلى عملى نمودن همين انديشه مى‏دانست.

گزارشى در دست است كه نشانگر آن است كه مامون براى حفظ نظام عباسى به ولايت‏عهدى امام تن داده است:

پس از ولايت عهدى امام رضا عليه‏السلام مدّت مديدى باران نباريد. خُرده گيران بر مأمون خُرده گرفتند كه از هنگام ولايت عهدى امام عليه‏السلام آسمان بركت را از مسلمانان، دريغ داشته است. مأمون از امام عليه‏السلام خواست دعا كند و پس از دعاى ايشان در سرتاسر بلاد مسلمانان، باران بسيارى باريد. حسودان، اين واقعه را براى مأمون خطرناك دانستند و ترسيدند كه مردم از خليفه روى‏گردان شوند و خلافت از بنى عبّاس به آل على منتقل مى‏شود. آنان، مجددا از خليفه خواستند تا امام عليه‏السلام را از ولايت عهدى خلع نمايد. خليفه چنين پاسخ داد:

مأمون را مى‏توان در سه انگيزه اساسى بر شمرد:

۳ ـ ۱. تقويت دولت عبّاسى

با توجّه به تزلزل آشكارى كه در دولت عبّاسى پس از هارون به وجود آمده بود، همچنان پايه‏هاى حكومت، نااستوار مى‏نمود. معضل امين، ناخرسندى جمع قابل توجّه عبّاسيان از مأمون، قيام‏هاى علويان، علاقه‏مندى جمعى از سپاهيان مأمون به امام رضا عليه‏السلام و ناخرسندى عمومى از ظلم‏هاى عبّاسيان،^۱ سبب شد كه مأمون تصميم بگيرد كه امام عليه‏السلام را به مرو بخواند و به ايشان، عالى‏ترين مناصب حكومتى را پيشنهاد دهد. طبيعى بود كه چنين پيشنهادى، چون برخاسته از يك انديشه سياسى محض بود، مورد پذيرش امام رضا عليه‏السلام قرار نگيرد. بنا بر اين، مأمون، تنها با تهديد به قتل مى‏توانست امام عليه‏السلام را متقاعد به پذيرش ولايت‏عهدى نمايد.

در اين صورت، اين اهداف نيز حاصل مى‏شد:

- جلب نظر علويان و فرو نشاندن قيام‏ها

- جلب حمايت ايرانيان

- مشروعيت‏بخشى به دولت عبّاسى

- اميدبخشى به جامعه اسلامى (بويژه علويان)

- ايجاد ارتباط علويان و عبّاسيان