خوش‏بختانه برخى از رخدادها و مسلّمات تاريخى وجود دارد كه مى‏تواند در تحليل صحيح، به شايستگى به ما كمك نمايد. براى نمونه، دشمنى‏هاى خونين و هميشگى عبّاسيان با علويان است كه در به شهادت رساندن سادات و حتّى هم‏پيمانان خويش، نظير سادات حسنى، از هيچ جنايتى فروگذار نكردند. افزون بر اين، جريان كشتن امين توسّط مأمون، تنها به جهت حكومتدارى، مورّخانِ منصف را از هر گونه نگاه خوش‏بينانه به مأمون در مسئله ولايت‏عهدى باز مى‏دارد. از اين رو، همواره جمعى از دانشمندان شيعه بر اين باور بوده‏اند كه مأمون در تصميم به اعطاى خلافت و يا ولايت‏عهدى، نيّت صادقانه‏اى نداشته و اين كار، تنها يك حقّه سياسى در امر كشوردارى بوده است.^۱

۳. ارزيابى ديدگاه‏هاى مختلف در باره انگيزه ولايت‏عهدى امام رضا عليه‏السلام

منابع روايى و تاريخى نيز در تبيين مسئله ولايت‏عهدى، داراى تشويش است. اين تشويش‏ها سبب شده كه ديدگاه‏هاى گوناگونى در اين زمينه وجود داشته باشد.

چرايى پيشنهاد ولايت‏عهدى را بسيارى از متفكّران بررسى كرده‏اند و گاه تا ده انگيزه بر شمرده‏اند.^۲ به نظر مى رسد كه بر اساس متون روايى، مهم‏ترين انگيزه‏هاى

شعله‏هاى قيامش را دامنگير شهرهايى چون بصره، مكه، يمن، فارس، اهواز و مدائن نمايد. فرماندهان وى، همگى از علويان (و سه نفر از آنها، برادران امام رضا عليه‏السلام) بودند: عبّاس بن محمّد بن عيسى جعفرى، حسين بن حسن اَفطَس، ابراهيم بن موسى بن جعفر عليه‏السلام، اسماعيل بن موسى بن جعفر عليه‏السلام، زيد بن موسى بن جعفر عليه‏السلام، محمّد بن سليمان بن داوود بن حسن بن حسن عليه‏السلام.^۱ تعداد كشته شده‏هاى عبّاسيان در قيام ابوالسرايا را در كمتر از يك سال، بالغ بر دويست هزار نفر نگاشته‏اند.^۲

در سال ۲۰۰ هجرى، محمّد بن جعفر ديباج، يكى از فرزندان امام صادق عليه‏السلام در مكّه با گروهى بيعت نمود و سپس قيام كرد. عيسى جلودى، سپاه او را در نورديد و به او امان‏نامه داد و او حكومت را از آنِ مأمون دانست و همراه گروهى از آل ابو طالب، به خراسان سفر كرد.^۳

۲ ـ ۳. سياسى ـ امنيّتى بودن پيشنهاد ولايت‏عهدى

هرچند انگيزه‏هاى مختلفى براى پيشنهاد ولايت‏عهدى به امام رضا عليه‏السلام مطرح شده است ؛ ولى با در نظر گرفتن شخصيّت مأمون از يك سو، فضاى سياسى ـ اجتماعى دوران حكومت وى، از سوى ديگر و مهم‏تر از همه، با ملاحظه اسناد قطعى روايى و تاريخى، مى‏توان به طور قاطع گفت: پيشنهاد ولايت‏عهدى از جانب خليفه، يك مسئله كاملاً سياسى و امنيتى است. بنا بر اين، طبيعى است كه دلائل آن و لايه‏هاى زيرينِ اهداف طرح يا طرّاحان آن به روشنى مشخّص نباشد، بويژه آن كه قرن‏ها از تاريخ اين رخداد، گذشته و اسناد باقى مانده، بسيار محدود است.