۲. انگيزه مأمون از پيشنهاد ولايتعهدى
شايسته است تا پيش از بررسى انگيزه مأمون، سه مطلب را در درآمدى بر بحث، بيان كنيم:
۲ ـ ۱. شخصيت مأمون
منابع تاريخى، همواره او را سياستمدار و دانشمند در ميان خلفاى عبّاسى معرّفى كردهاند. دميرى شافعى مىنويسد:
ميان بنى عبّاس، [خليفهاى] داناتر از مأمون نبود. او دانشمند، زيرك و با سياست بود.۱
ابن نديم نيز اورا دانشمندترين خليفه عبّاسى در فقه و كلام مىداند.۲ دينورى در الأخبار الطوال، در باره او مىنويسد:
او ستاره درخشان عباسيان در علم و حكمت بود و دستى در علوم داشت.۳
سيوطى نيز مأمون را در دورانديشى و علم، اين گونه مىستايد:
او دورانديشترين، با ارادهترين، عالمترين، صاحبنظرترين، زيركترين، باهيبتترين و شجاعترين مرد عبّاسيان بود.۴
البته در متون شيعى، مذمّتهاى شديدى براى مأمون آمده و او را «العفريت الكافر»۵ يا «العِفريت المستكبر»۶ خواندهاند.۷ بنا بر آنچه گذشت، شجاعت، زيركى
1.. حياة الحيوان الكبرى : ج۱ ص ۱۱۱.
2.. الفهرست : ص ۱۶۸.
3.. الأخبار الطوال : ص ۴۴۲ .
4.. تاريخ الخلفاء: ص۳۲۶.
5.. الأمالى ، طوسى : ص۲۹۱ ح ۵۶۶.
6.. كمال الدين: ص۳۰۸ ح ۱.
7.. براى اطّلاع بيشتر در باره مأمون ، ر . ك : سفينة البحار : ج ۱ ص ۱۱۲ تا ۱۱۵ مادّه «أمن» . همچنين در متون اهل سنّت ، ر . ك : البداية و النهاية : ج ۱۰ ص ۳۰۰ . ابن اثير ، تصريح مىكند كه مأمون به نوعى تشيّع را قائل بود كه به معتزله مىانجاميد و به برترى على بن ابى طالب عليهالسلام بر خلفا باور داشت و وصيّت هم نمود كه بر وى نمازى با پنج تكبير بخوانند.
